জাহিদ খান
ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ এজন অনন্য সৰোদবাদক হিচাপে স্বীকৃতি লাভ কৰিছে উস্তাদ আলী আকবৰ খানে। মৈহাৰ ঘৰানাৰ এই মেধাৱী সংগীতজ্ঞজনৰ পিতৃ উস্তাদ আলাউদ্দিন খানো আছিল এজন বিখ্যাত সৰোদবাদক। তেওঁক ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীত পৰম্পৰাৰ পিতৃপুৰুষ বুলি কোৱা হয়। উস্তাদ আলী আকবৰ খানে শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ ক্ষেত্ৰখনত বহুতো অমৰ ৰচনা সৃষ্টি কৰিছিল।
ভাৰতীয় সংগীত পৰম্পৰাক তেওঁ নতুন উচ্চতালৈ লৈ গৈছে। বিখ্যাত ভায়লিনবাদক য়েহুদী মেনুহিনে উস্তাদ আলী আকবৰ খানক প্ৰশংসা কৰি বিশ্বৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সংগীতজ্ঞ বুলি অভিহিত কৰে। উস্তাদ আলাউদ্দিন খানে তেওঁৰ বিষয়ে এই কথাষাৰ আছিল, “আলি আকবৰ খানৰ জন্ম কেৱল সৰোদৰ বাবেই হৈছিল।” উস্তাদ আলী আকবৰ খানৰ যাদুকৰী সৰোদ বজোৱাৰ মন্ত্ৰত সমগ্ৰ বিশ্বৰ বহু শিল্পী সৰোদৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত হৈছিল।
তেওঁ বজোৱা ৰাগ দেশ মালহাৰ আৰু নাট ভৈৰৱৰ চিডি আজিও সংগীতপ্ৰেমীৰ বাবে এক অমূল্য সম্পদ। উস্তাদ আলী আকবৰ খানে বহু ৰাগ সৃষ্টি কৰিছিল। ইয়াৰে কিছুমান বিশেষ ৰাগ হ'ল, 'চন্দ্ৰানন্দন', 'হিন্দোল-হেম', 'লাজৱন্তী', 'ভূপ-মাণ্ড', 'ভৈৰৱী ভটিয়াৰ', 'গৌৰী মাঞ্জৰী', 'মিশ্ৰ শিৱৰঞ্জনী' আৰু 'মাধৱী'।
এইবোৰ এনে ৰাগ, যিবোৰ বর্তমান যুগৰ কোনো তন্ত্রবাদকৰ বাবে বজাবলৈ সহজ কাম নহয়। উস্তাদ আলী আকবৰ খান আছিল উচ্চমানৰ সুৰ, বাদ্য আৰু সংগীতৰ আগশাৰীৰ সৃষ্টিকৰ্তা। ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ পথ প্ৰদৰ্শক আৰু সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ উস্তাদ আলী আকবৰ খানে তেওঁৰ উৎকৃষ্ট শিল্পৰ জৰিয়তে সৰোদলৈ বিশ্বব্যাপী স্বীকৃতি আৰু জনপ্ৰিয়তা কঢ়িয়াই আনিছিল।
১৯২২ চনৰ ১৪ এপ্ৰিলত অবিভক্ত ভাৰতৰ কমিলাৰ শিবপুৰত (এই অঞ্চলটো বৰ্তমান বাংলাদেশত) জন্মগ্ৰহণ কৰা আলী আকবৰ খানে পিতৃৰ লগতে ককাক ফকিৰ আফতাবুদ্দিনৰ পৰা গায়ন-বায়নৰ প্ৰশিক্ষণ লৈছিল। যেতিয়া তেওঁৰ বয়স মাত্ৰ তিনি বছৰ আছিল, তেতিয়া পিতৃ ওস্তাদ আলাউদ্দিনে তেওঁক সংগীতৰ প্ৰশিক্ষণ দিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল।
আলী আকবৰ খানৰ সুৰ, ছন্দ আৰু লয়ৰ গভীৰ বুজাবুজি শৈশৱতে জাগি উঠিছিল যদিও সংগীতৰ প্ৰতি তেওঁৰ কোনো আগ্ৰহ নাছিল। ৰিয়াজৰ তুলনাত তেওঁ বজোৱা আৰু জপিয়াই বেছি ভাল পাইছিল।
আলাউদ্দিন খানে যেতিয়া তেওঁৰ এই কামৰ কথা জানিব পাৰিলে, তেতিয়া তেওঁৰ বৰ খং উঠিল আৰু আলি আকবৰক বেতেৰে বেয়াকৈ প্ৰহাৰ কৰিলে। ইয়াৰ পিছত বাবা আলাউদ্দিন খানে তেওঁৰ ওপৰত চকু ৰাখিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ দিনটোত ১৪ৰ পৰা ১৮ ঘন্টা পুত্ৰক লগত বহিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল, শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ কলা-কৌশল শিকাইছিল আৰু তেওঁক বহুত ৰিয়াজ কৰিবলৈ বাধ্য কৰাইছিল। এই সময়ছোৱাত পণ্ডিত ৰবি শংকৰ আলাউদ্দিন খানৰ শিষ্য আছিল। এফালে, আলী আকবৰ খান আৰু আনফালে ৰবি শংকৰ বহিব শাস্ত্ৰীয় সংগীত শিকিছিল।
দুয়োকে সিতাৰ আৰু সুৰবহাৰ বজাবলৈ শিকোৱা হৈছিল। দুয়োজনে একেলগে অনুশীলন কৰিছিল। সত্যটো হ'ল ইয়াৰ পৰাই উস্তাদ আলী আকবৰ খান আৰু পণ্ডিত ৰবি শংকৰৰ মাজত যুগলবন্দী আৰম্ভ হৈছিল। পিছলৈ দুয়োজনে দেশৰ বহু বিখ্যাত কনচাৰ্টত সীতাৰ-সৰোদৰ যুগলবন্দী পৰিবেশন কৰে। ১৯৩৯ চনত দুয়োজনে প্ৰথমবাৰৰ বাবে এলাহাবাদত যুগলবন্দী পৰিবেশন কৰে। তাৰ আগতে তেওঁলোকে সীতাৰ-সৰোদ কেতিয়াও কোনো কনচাৰ্টত একেলগে বজাই পোৱা নাছিল। এই যুগলবন্দীৰ সংগীতানুষ্ঠান শুনি দৰ্শক মন্ত্ৰমুগ্ধ হৈ পৰিছিল।
আলী আকবৰ খানে আলাউদ্দিন খান চাহেবৰ পৰা ধ্ৰুপদ, ধমাৰ, খয়াল আৰু তৰানা আদিৰ প্ৰশিক্ষণ লাভ কৰে। ককাক ফকিৰ আফতাবুদ্দিনৰ পৰা পাখোৱাজ আৰু তবলা খেলিবলৈ শিকিছিল। ন বছৰ বয়সৰ পৰাই তেওঁ সৰোদ শিকিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। এই প্ৰতিভাৱান গুৰুসকলৰ শিক্ষাৰ অধীনত আৰু ৰবি শংকৰ, পান্নালাল ঘোষ, অন্নপূৰ্ণা দেৱী আৰু নিখিল বেনাৰ্জীৰ দৰে আশাব্যঞ্জক সহপাঠীৰ সংগত আলী আকবৰ খানৰ ব্যক্তিত্ব আৰু তেওঁৰ ভিতৰৰ শিল্পীজন উদ্ভাসিত হৈ উঠিছিল।
প্ৰায় চৈধ্য বছৰ বয়সত তেওঁ এলাহাবাদৰ এখন সংগীত উৎসৱত প্ৰথম সংগীত পৰিবেশন কৰে। বিশ বছৰ বয়সলৈকে লক্ষ্ণৌত প্ৰথম গ্ৰামোফোন ৰেকৰ্ডিং কৰিছিল। উস্তাদ আলী আকবৰ খানে লক্ষ্ণৌ আকাশবাণীত কিছু গীত লিখিছিল আৰু এইদৰে তেওঁ বহুদিনলৈ তাত কাম কৰিছিল।
১৯৪১ চনৰ পৰা ১৯৪৩ চনলৈ তেওঁ আকাশবাণীৰ ষ্টাফ আৰ্টিষ্ট হিচাপে কাম কৰিছিল। ইয়াৰ পিছত ৰাজস্থানৰ যোধপুৰ ৰাজ্যতো কিছু বছৰ বাস কৰিছিল। গান গোৱাৰ উপৰিও তাত নতুন সংগীত ৰচনা কৰিছিল। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক সংগীত আৰু বজোৱাৰ শিক্ষা দিছিল। যোধপুৰৰ মহাৰাজা হানৱন্ত সিঙে আলী আকবৰ খানক ‘উস্তাদ’ উপাধি দিছিল।
১৯৪৭ চনত দেশৰ স্বাধীনতাৰ লগে লগে ৰাজকীয় ৰাজ্যৰ অন্ত পৰিল। ১৯৫২ চনত বিমান দুৰ্ঘটনাত মহাৰাজা হানৱন্ত সিঙৰ মৃত্যুৰ পিছত উস্তাদ আলী আকবৰ খান মুম্বাইলৈ গুচি যায়।
উস্তাদ আলী আকবৰ খানৰ বজোৱাত মিন্দ, টোকাৰ নতুন ৰচনাৰ সৃষ্টি, গীতৰ কথা আৰু সুৰৰ সংমিশ্ৰণৰ পদ্ধতি একেবাৰে মৌলিক। তেওঁ সৃষ্টি কৰা ‘গৌৰী মাঞ্জৰী’ ৰচনাক কেৱল সংগীত পণ্ডিতে প্ৰশংসা কৰাই নহয়, শ্ৰোতাসকলো ইয়াৰ বাবে উন্মাদ হৈ পৰিছিল। ‘নাট’, ‘মঞ্জৰী’ আৰু ‘গৌৰী’ তিনিটা ৰাগ সংমিশ্ৰণেৰে তেওঁ এই বিশেষ ৰচনাখন সৃষ্টি কৰিছিল। সুৰীয়াভাৱে সৰোদ বজাই উস্তাদ আলী আকবৰ খানে এইদৰে ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ জগতত অতি কম সময়ৰ ভিতৰতে আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিছিল।
সেই সময়ৰ পৰিস্থিতি এনেকুৱা আছিল যে তেওঁৰ অবিহনে কোনো ডাঙৰ সংগীত উৎসৱ সম্পূৰ্ণ হোৱা নাছিল। তেওঁক সকলোতে উদযাপন কৰা হৈছিল। পঞ্চম দশকত সমগ্ৰ দেশৰ বিখ্যাত সংগীত মহোৎসৱত নিজৰ শিল্পৰ পতাকা উত্তোলন কৰাৰ পাছত উস্তাদ আলী আকবৰ খান বিদেশলৈ গুচি যায়।
ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ ব্যাপক প্ৰচাৰৰ বাবে তেওঁ বিশ্ব ভ্ৰমণ কৰিছিল। ১৯৫৫ চনত তেওঁ বিশ্ববিখ্যাত অৰ্কেষ্ট্ৰাৰ পৰিচালক য়েহুদী মেনুহিনৰ আমন্ত্ৰণত আমেৰিকালৈ যায়। উস্তাদ আলী আকবৰ খানে আমেৰিকান টিভিৰ বাবে সৰোদ বজাইছিল। এনে কৃতিত্ব সাধন কৰা তেওঁ প্ৰথমজন ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় শিল্পী হিচাপে পৰিগণিত হয়। উস্তাদ আলী আকবৰ খানে বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তত তেওঁৰ অনুষ্ঠানৰ সফল উপস্থাপন আগবঢ়ায়। ১৯৫৬ চনত তেওঁ শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ পাঠদান আৰু প্ৰচাৰৰ বাবে 'আলি আকবৰ সংগীত মহাবিদ্যালয়, কলকাতা' প্ৰতিষ্ঠা কৰে।
ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ প্ৰতি বিশেষকৈ চিতাৰ আৰু সৰোদৰ প্ৰতি মানুহৰ ক্ৰমবৰ্ধমান উন্মাদনা দেখি তেওঁ কেলিফৰ্ণিয়া (আমেৰিকা)ৰ বাৰ্কলেতো এখন সংগীত বিদ্যালয়ৰ ভেটি স্থাপন কৰে। ‘ছান ৰাফেল স্কুল’ স্থাপনৰ লগে লগে উস্তাদ আলী আকবৰ খানে চিৰদিনৰ বাবে আমেৰিকাত বসতি স্থাপন কৰিছিল।
অৱশ্যে তেওঁ সমগ্ৰ বিশ্ব ভ্ৰমণ কৰি ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ সৈতে মানুহক সংযোগ কৰি থাকিল। স্বাস্থ্যৰ অৱনতি ঘটাৰ বাবে তেওঁৰ জীৱনৰ শেষ পৰ্যায়ত ভাৰত ভ্ৰমণ কম হৈ পৰে। ১৯৮৫ চনত উস্তাদ আলী আকবৰ খানে ছুইজাৰলেণ্ডৰ বেচিলত সংগীত মহাবিদ্যালয়ৰ আন এটা শাখা স্থাপন কৰে।
একক অনুষ্ঠানৰ উপৰিও ভাৰতৰ পণ্ডিত ৰবি শংকৰ আৰু পশ্চিমৰ য়েহুদী মেনুহিন আৰু জন হেণ্ডীৰ দৰে বিখ্যাত শিল্পীৰ সৈতে উস্তাদ আলী আকবৰ খানৰ যুগলবন্দী যথেষ্ট বিখ্যাত আছিল।
ইয়াৰ উপৰিও তেওঁ শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ বিভিন্ন ধাৰাৰ মহান শিল্পী, সৰোদবাদক নিখিল বেনাৰ্জী, ভায়লিনবাদক এল সুব্ৰমণিয়াম ভাৰতী আৰু সীতাৰবাদক বিলায়ত খানৰ সৈতে যুগলবন্দী পৰিবেশন কৰে।
উস্তাদ আলী আকবৰ খানে বিশ্ববিখ্যাত সংগীতজ্ঞ গীটাৰিষ্ট জৰ্জ হেৰিছন আৰু ৰক তাৰকা বব ডিলান, এৰিক ক্লেপটন আৰু ৰিংগোৰ সৈতে ডাঙৰ ডাঙৰ সংগীত কনচাৰ্ট পৰিৱেশন কৰিছিল, যিবোৰৰ ৰাইজে যথেষ্ট শলাগ লৈছিল।শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ জনপ্ৰিয়তাৰ বাবেই তেওঁ কাম কৰাৰ সুযোগ পাইছিল হলিউড, হিন্দী আদিত আৰু বাংলা ছবিতো সংগীত দিয়াৰ সুযোগ পাইছিল।
কিন্তু তেওঁ কেৱল নিৰ্বাচিত ছবিতহে সংগীত দিবলৈ মানি লৈছিল।উদাহৰণস্বৰূপে, চেতন আনন্দৰ ছবি ‘আনধিয়ান’ (বছৰ-১৯৫২), সত্যজিৎ সত্যজিতৰ ‘দেৱী’ (বছৰ-১৯৬০), ঋত্বিক ঘটকৰ ‘অজনত্ৰিক’ (বছৰ-১৯৫৮) আৰু তপন। সিনহাৰ 'ক্ষুধিত পশন' (বছৰ-১৯৬০)। ‘ক্ষুধিত পাছান’ৰ বাবে শ্ৰেষ্ঠ সংগীতজ্ঞৰ বঁটাও লাভ কৰে।
উস্তাদ আলী আকবৰ খানে সংগীত দিয়া হলিউডৰ ছবিসমূহৰ নাম হ'ল পৰিচালক মাৰ্চেণ্ট আইভৰিৰ 'দ্য হাউছহোল্ডাৰ', বাৰ্নাৰ্ডো বাৰ্ট'লুচি-'লিটিল বুদ্ধ' আৰু 'দ্য গডেছ'।ভাৰতীয় শাস্ত্ৰীয় সংগীতক সমৃদ্ধ কৰাত উস্তাদ আলী আকবৰ খানৰ অৱদান তেওঁৰ অৱদানৰ বাবে তেওঁক বহু সন্মান আৰু বঁটাৰে সন্মানিত কৰা হয়।
১৯৮৮ চনত তেওঁক দেশৰ অন্যতম সৰ্বোচ্চ অসামৰিক সন্মান ‘পদ্ম বিভূষণ’ৰে সন্মানিত কৰা হয়। ইয়াৰ উপৰিও তেওঁক বহু বঁটাও প্ৰদান কৰা হয়। ১৯৭৪ চনত উস্তাদ আলী আকবৰ খানক শাস্ত্ৰীয় সংগীতৰ প্ৰতি আগবঢ়োৱা অৱদানৰ বাবে কলকাতাৰ ৰবীন্দ্ৰ ভাৰতী বিশ্ববিদ্যালয় আৰু বাংলাদেশৰ ঢাকা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ দ্বাৰা 'সাহিত্যৰ ডক্টৰ'ৰ সন্মানীয় ডিগ্ৰী প্ৰদান কৰা হয় ১৯৯১ চনত তেওঁক মেকআৰ্থাৰ জিনিয়াছ গ্ৰাণ্ট প্ৰদান কৰা হয়।
১৯৯৭ চনত আমেৰিকাৰ শিল্প ক্ষেত্ৰৰ সৰ্বোচ্চ সন্মান 'নেচনেল হেৰিটেজ ফেল'শ্বিপ' প্ৰদান কৰা হয়। খান চাহাবক গ্ৰেমী বঁটাৰ বাবে পাঁচবাৰ মনোনীত কৰা হয়। ২০০৯ চনৰ ১৯ জুনত ৮৭ বছৰ বয়সত আমেৰিকা যুক্তৰাষ্ট্ৰৰ ছান ফ্ৰান্সিস্কোত উস্তাদ আলী আকবৰ খানে শেষ নিশ্বাস ত্যাগ কৰে। উস্তাদ আলী আকবৰ খানৰ দৰে বিৰল প্ৰতিভাশালী শাস্ত্ৰীয় সংগীতজ্ঞ সংগীতৰ জগতলৈ শতিকাত মাত্ৰ এবাৰহে আহে।
