মালিক আছঘৰ হাচমী
দেশ আৰু বিশ্বৰ বাবে সন্ত্ৰাসবাদ এক গুৰুতৰ বিষয় হৈ আছে। এটা সময়ত চুবুৰীয়া ৰাষ্ট্ৰ পাকিস্তানৰ বাবেই পঞ্জাৱ প্ৰদেশত খালিস্তানী সন্ত্ৰাসবাদীয়ে অমৃতশৰ মন্দিৰত আতংকৰ সৃষ্টি কৰিছিল। কিন্তু ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ’ৰ দৰে প্ৰথমটো বৃহৎ সন্ত্ৰাসবাদ বিৰোধী পদক্ষেপ গ্ৰহণ কৰি ভাৰতে দেখুৱালে যে ভাৰতে এই সন্ত্ৰাসবাদী দমন কৰিবলৈ ভালদৰে জানে।
একে সময়তে দেশত যে সন্ত্ৰাসবাদ সহজে বিয়পিবলৈ দিয়া নহ’ব, সেই কথা দেখুৱাবলৈও সময়ে সময়ে প্ৰচেষ্টা চলোৱা হৈছিল। তেতিয়াৰ চোৰাংচোৱা ব্যুৰোৰ যুটীয়া সঞ্চালক অজিত ডোভাল আৰু ক্ৰমান্বয়ে শক্তিশালী হৈ অহা এন এছ জি ব্লেক কেট কমাণ্ডোসকলে খালিস্তানী সন্ত্ৰাসবাদ বন্ধ কৰাত গুৰুত্বপূৰ্ণ ভূমিকা পালন কৰিছিল।
এইবোৰ কথা সোঁৱৰাই দিবলৈ আৰক্ষী বিষয়া সৰবজিৎ সিঙে লিখিছে ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ’ নামৰ এখন কিতাপ। ইয়াৰ প্ৰস্তাৱনাত লেখকে লিখিছে, “সন্ত্ৰাসবাদে ভাৰতৰ বহু ৰাজ্যক বিভিন্ন সময়ত আৰু বিভিন্ন ৰূপত প্ৰভাৱিত কৰি ৰাষ্ট্ৰীয় আৰু ক্ৰমান্বয়ে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় চিন্তাৰ বিষয় হৈ পৰিছে। সন্ত্ৰাসবাদৰ দ্বাৰা আটাইতকৈ বেছি ক্ষতিগ্ৰস্ত হোৱা ৰাজ্যসমূহৰ ভিতৰত অন্যতম হৈছে পঞ্জাব, যিখন ৰাজ্যই ১৯৮০ চনৰ সময়ছোৱাত হিংসাত্মক কাৰ্য্যৰ দ্বাৰা জুৰুলা হৈছিল, য'ত সন্ত্ৰাসবাদীৰ পৰা অহা ভাবুকি আৰু ভাৰত চৰকাৰে ইয়াৰ সৈতে মোকাবিলা কৰাৰ প্ৰচেষ্টাৰ মাজত ক্ৰছ ফায়াৰত আবদ্ধ হৈ পৰিছিল।"
লেখকে আৰু লিখিছে–“অমৃতসৰৰ স্বৰ্ণ মন্দিৰটো এই দশকত দুটা গুৰুতৰ সন্ত্ৰাসবাদ বিৰোধী অভিযানৰ স্থান আছিল–১৯৮৪ চনত অপাৰেচন ব্লু ষ্টাৰ আৰু তাৰ পিছত ১৯৮৮ চনত অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ। তাৰ পাছত শিখসকলৰ এই অতি পবিত্ৰ উপাসনা স্থান দখল কৰা সন্ত্ৰাসবাদীসকলক খেদি পঠিওৱা হ’ল।"
অৱশ্যে, ‘ব্লু ষ্টাৰ’ৰ পৰিণতিৰ ভিতৰত এই অভিযানত অনুমোদন জনোৱা প্ৰধানমন্ত্ৰী ইন্দিৰা গান্ধীৰ হত্যাকাণ্ডও আছে। আনহাতে, ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ’ৰ সফলতাই আছিল সন্ত্ৰাসবাদৰ বিৰুদ্ধে যুঁজৰ এক টাৰ্নিং পইণ্ট।
এই গ্ৰন্থখনত লেখকে কৈছে–পঞ্জাৱত সন্ত্ৰাসবাদৰ উত্থান আৰু বৃদ্ধিৰ কাৰকসমূহৰ ভিতৰত ভাৰতত সন্ত্ৰাসবাদক প্ৰসাৰিত কৰাত পাকিস্তানৰ ভূমিকাও অন্তৰ্ভুক্ত। লেখকে তেওঁৰ গ্ৰন্থখনত দিল্লীত তেতিয়াৰ ৰাজনীতিবিদ আৰু কংগ্ৰেছ চৰকাৰৰ ভূমিকা, বিশেষকৈ জৰ্নাইল সিঙৰ দৰে নেতাৰ উত্থান আৰু আকালি দলৰ দৰে আঞ্চলিক দলৰ বৃদ্ধি, ১৯৮০ৰ দশকৰ ৰাজীৱ-লংগোৱাল চুক্তিৰ ওপৰতো সমালোচনাত্মক দৃষ্টি ৰাখিছে।
গ্ৰন্থখনৰ বিষয়বস্তুৰ তালিকাত স্বৰ্ণ মন্দিৰ, শিখ ঐতিহ্য আৰু পঞ্জাৱ সমস্যা, ৰাজীৱ-লংগোৱাল চুক্তি, জছবীৰ সিং ৰ’ডক চাকৰিৰ পৰা বৰ্খাস্ত কৰা, কৰিডৰ পৰিকল্পনা, জছবীৰ সিং ৰ’ড পুনৰুজ্জীৱিত কৰা, পঞ্চায়ত নিৰ্বাচনত খেলিমেলি, উগ্ৰপন্থী সমস্যাৰ মাজত ৰাষ্ট্ৰীয় খেল আয়োজন আদি। উল্লেখ্য যে, অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰৰ সময়ত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তাৰক্ষীৰ সামৰ্থ্য প্ৰকাশ পাইছিল তাৰ পিছত পঞ্জাৱ আৰক্ষী আৰু চোৰাংচোৱা ব্যুৰোৰ সহায়ত এন এছ জিয়ে সফলতাৰে এক বৃহৎ অভিযান চলাইছিল।
তথ্য অনুসৰি, ১৯৮৪ চনৰ ১৬ অক্টোবৰত ১০ হাজাৰ সক্ৰিয় জোৱান লৈ গঠন হোৱা নেশ্যনেল ছিকিউৰিটি গাৰ্ডে বহু বৃহৎ সন্ত্ৰাসবাদ বিৰোধী অভিযানত অংশ লৈছে, যদিও ইয়াৰ ডাঙৰ কৃতিত্বৰ ভিতৰত ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ’ গণ্য কৰা হয়।
সাধাৰণতে ব্লেক কেটছ নামেৰে জনাজাত নেশ্যনেল ছিকিউৰিটি গাৰ্ড (এন এছ জি) হৈছে গৃহ পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰালয়ৰ অধীনত ভাৰতৰ সন্ত্ৰাসবাদ বিৰোধী একক। ১৯৮৪ চনৰ ১৬ অক্টোবৰত অপাৰেচন ব্লু ষ্টাৰৰ পিছত ইয়াক স্থাপন কৰা হৈছিল, সন্ত্ৰাসবাদী কাৰ্যকলাপৰ বিৰুদ্ধে যুঁজিবলৈ আৰু ৰাষ্ট্ৰসমূহক আভ্যন্তৰীণ অশান্তিৰ পৰা ৰক্ষা কৰিবলৈ। ভাৰতৰ সাতটা কেন্দ্ৰীয় সশস্ত্ৰ আৰক্ষী বাহিনীৰ ভিতৰত ই অন্যতম।
প্ৰতিষ্ঠা হোৱাৰ পিছত ১৯৮৬ চনত পঞ্জাৱ আৰু জম্মু-কাশ্মীৰত এন এছ জিৰ ব্লেক কেটছ মোতায়েন কৰা হয়। এই ক্ৰমত ১৯৮৬ চনৰ ২৯ আৰু ৩০ এপ্ৰিলত সীমান্ত সুৰক্ষা বাহিনীৰ ৭০০ জোৱানৰ সৈতে প্ৰায় ৩০০ জন এন এছ জি কমাণ্ডোৱে খালিস্তানী সন্ত্ৰাসবাদীৰ পৰা মন্দিৰ উদ্ধাৰ কৰিবলৈ ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ ফ্ৰীড দ্য গোল্ডেন’ অভিযান চলায়।
তাৰ পিছত ১৯৮৬ চনৰ ১ মে’ত মন্দিৰটো সম্পূৰ্ণৰূপে খালী কৰি পঞ্জাৱ আৰক্ষীক গতাই দিয়া হয়। এই অভিযানত ধৰা পৰে ৩০০ শিখ সন্ত্ৰাসবাদী। অপাৰেচনৰ আটাইতকৈ ডাঙৰ সফলতা আছিল যে কোনো পক্ষৰ কোনো লোক নিহত বা আহত হোৱা নাছিল।
ইয়াৰ উপৰিও ১৯৮৮ চনৰ জানুৱাৰী মাহত এন এছ জিয়ে পঞ্জাৱৰ মাণ্ড অঞ্চলত অপাৰেচন ব্লেক হক চলাই দুজন সন্ত্ৰাসবাদীক হত্যা কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ পৰা ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ’ৰ সময়ত এন এছ জিৰ স্নাইপাৰে গোল্ডেন টেম্পল ঘেৰি স্থাপন কৰিছিল আৰু পিএছজি-১ ৰাইফলৰে সজ্জিত, উচ্চ পানীৰ টাৱাৰকে ধৰি বহু স্থানত নিয়োজিত কৰা হৈছিল।
একেদৰে ১৯৯৩ চনৰ ২৪-২৫ এপ্ৰিলত অপাৰেচন অশ্বমেধৰ অধীনত এন এছ জিৰ কমাণ্ডোৱে অপহৰণ কৰা ইণ্ডিয়ান এয়াৰলাইন্সৰ বয়িং ৭৩৭ বিমানখনত ১৪১ জন যাত্ৰীৰে অমৃতসৰ বিমানবন্দৰত অভিযান চলাই সন্ত্ৰাসবাদী নেতা মহম্মদ ইউছুফ শ্বাহ আৰু দুজন অপহৰণকাৰীক হত্যা কৰে। এই অভিযানত সকলো পণবন্দীক নিৰাপদে উদ্ধাৰ কৰা হয়। গুজৰাটৰ অক্ষৰধাম মন্দিৰতো সন্ত্ৰাসবাদীৰ বিৰুদ্ধে অভিযান চলাইছে এন এছ জিয়ে।
সময়ৰ লগে লগে এনএছজি ধাৰাবাহিকভাৱে শক্তিশালী হৈ আহিছে। কান্দাহাৰ বিমানখন অপহৰণ কৰাৰ পিছত গুৰুগ্ৰামৰ মানেছাৰত থকা ইয়াৰ মুখ্য কাৰ্যালয়ত কমাণ্ডোসকলক ‘এয়াৰ মাৰ্শ্বাল’ হিচাপে প্ৰশিক্ষণ দিয়াৰ বিশেষ ব্যৱস্থা কৰা হৈছে। ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ’ৰ বিষয়ে আলোচনা কৰি বৰ্তমানৰ ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তা উপদেষ্টা অজিত ডোভালৰ কথা নক’লে গোটেই বিষয়টো আধৰুৱা হৈ থাকিব। সেই সময়ত অজিত ডোভাল চোৰাংচোৱা বিভাগৰ যুটীয়া সঞ্চালক আছিল। এই অভিযানত তেওঁৰ ভূমিকা সম্পৰ্কে বহু লেখক-সাংবাদিকে নিজৰ ৰচনাত বহু কথা লিখিছে।
এক প্ৰতিবেদন অনুসৰি, আশীৰ দশকৰ শেষৰ ফালে ডোভালে খালিস্তানী বিদ্ৰোহৰ সৈতে মোকাবিলা কৰিবলৈ সীমান্তৰ সিপাৰৰ পৰা ভাৰতীয় পঞ্জাৱলৈ উভতি আহিছিল। তেওঁৰ জীৱনীকাৰে কয় যে ১৯৮৮ চনত যেতিয়া খালিস্তানী সন্ত্ৰাসবাদীয়ে স্বৰ্ণ মন্দিৰ কমপ্লেক্স দখল কৰিছিল, তেতিয়া অমৃতসৰৰ এই গুৰুদ্বাৰাত সন্ত্ৰাসবাদীৰ সৈতে যোগাযোগ স্থাপন কৰাত অজিত ডোভাল সফল হৈছিল। কোৱা হয় যে ১৯৮৪ চনত অপাৰেচন ব্লুষ্টাৰৰ সময়ত যেতিয়া সন্ত্ৰাসবাদীক বৃহৎ মূল্য দি স্বৰ্ণ মন্দিৰৰ পৰা খেদি পঠিওৱা হৈছিল, তেতিয়াৰ চৰকাৰে ইয়াক এৰাই চলিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।
অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰৰ অধীনত বিশেষ ব্লু প্ৰিন্ট প্ৰস্তুত কৰাৰ ‘ফুল প্ৰুফ’ নীতি গ্ৰহণ কৰা হৈছিল। এই অভিযানৰ অংশ হিচাপে সন্ত্ৰাসবাদীসকলক ঘেৰি ধৰি বিদ্যুৎ কৰ্তন কৰাৰ ফলত খালিস্তানী সন্ত্ৰাসবাদীসকলে আত্মসমৰ্পণ কৰিবলৈ সন্মত হৈছিল। সেই সময়ত পঞ্জাৱত আই বি অভিযানৰ অংশ হিচাপে থকা আৰু পিছলৈ সংস্থাটোৰ যুটীয়া সঞ্চালক হোৱা মালয় কৃষ্ণ ধৰে ২০০৫ চনত প্ৰকাশিত ‘অ'পেন ছিক্ৰেটছ’ নামৰ গ্ৰন্থখনত এই ঘেৰাও অভিযানৰ বৰ্ণনা কৰিছে। তেওঁ লিখিছে–“ঘেৰাওৰ পূৰ্বে পৰিক্ৰমাত উপস্থিত চোৰাংচোৱা ঘাটিৰ পৰা পোৱা কিছুমান প্ৰতিবেদনত নতুন অস্ত্ৰ আৰু বিস্ফোৰক যন্ত্ৰৰ আগমনৰ ইংগিত দিয়া হৈছিল।
তেতিয়া সাংবাদিক শেখৰ গুপ্তা আৰু বিপুল মুদগালে ইণ্ডিয়া টুডেত লিখিছিল যে প্ৰতিবাদস্থলীত প্ৰতিটো কাৰ্যকলাপৰ ওপৰত বিষয়াসকলে চকু ৰাখিছে। বন্দুকবোৰে মূৰ গণি মুখ চিনাক্ত কৰি আছিল।
১৯৮৮ চনত অমৃতসৰৰ উপ আয়ুক্ত সৰবজিৎ সিঙে ২০০২ চনত লিখা ‘অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰ: এণ আইৱিটনেছ একাউণ্ট অৱ টেৰৰিজম ইন পঞ্জাব’ নামৰ গ্ৰন্থখনত লিখিছে, “১৩ মে’ত আই বিৰ সহকাৰী সঞ্চালক নেহচল সান্ধুৱে প্ৰেছ ৰিপ’ৰ্টাৰৰ ৰূপ লৈ মন্দিৰৰ ভিতৰলৈ গৈ সন্ত্ৰাসবাদীক ফোন কৰাৰ সুযোগ দিছিল। উগ্ৰপন্থীসকল হতাশ হৈ পৰিছিল, সেয়েহে তেওঁ তেওঁলোকক উপাযুক্তৰ সৈতে ফোনত কথা পাতিবলৈ পৰামৰ্শ দিছিল যাতে তাৰ পৰা ওলাই আহিব পাৰে। ইয়াৰ পিছদিনা উগ্ৰপন্থীয়ে গিলকে ধৰি কেইবাজনো জ্যেষ্ঠ বিষয়াৰ সৈতে কথা পাতিছিল।''
সাংবাদিক যতীশ যাদৱে ‘ৰিটাৰ্ণ অৱ দ্য ছুপাৰস্পাই’ত লিখিছে, “১৯৮৮ চনত স্বৰ্ণ মন্দিৰৰ আশে-পাশে অমৃতসৰৰ বাসিন্দা আৰু খালিস্তানী সন্ত্ৰাসবাদীয়ে এখন ৰিক্সা টানিছিল। ৰিক্সা টানি থকাজনে উগ্ৰপন্থীসকলক আশ্বাস দিছিল যে তেওঁ এজন আই এছ আইৰ অপাৰেটিভ, তেওঁৰ পাকিস্তানী মালিকসকলে খালিস্তানীসকলক সহায় কৰিবলৈ পঠিয়াইছিল।"
অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰৰ দুদিন পূৰ্বে ৰিক্সা টানি যোৱাজনে স্বৰ্ণ মন্দিৰত প্ৰৱেশ কৰি মন্দিৰৰ ভিতৰত সন্ত্ৰাসবাদীৰ প্ৰকৃত শক্তি আৰু অৱস্থানকে ধৰি গুৰুত্বপূৰ্ণ তথ্য লৈ উভতি আহিছিল। তেওঁ আন কোনো নাছিল, আণ্ডাৰকাভাৰ অজিত ডোভাল। ভয়ংকৰ আক্ৰমণ সংঘটিত হোৱাৰ সময়ত তেওঁ আছিল হাৰমিন্দৰ চাহাবৰ ভিতৰত। তেওঁৱেই নিৰাপত্তা বাহিনীক এই চাৰ্চ-এণ্ড-ফ্লাছ অভিযান চলাবলৈ গুৰুত্বপূৰ্ণ তথ্য দিছিল।
পৰৱৰ্তী সময়ত ভাৰতৰ তদানীন্তন ৰাষ্ট্ৰপতিয়ে ডোভালক ৰূপালী ডিস্ক আৰু কীৰ্তি চক্ৰৰে সম্বৰ্ধনা জনায়। ২০০৬ চনত প্ৰকাশিত ‘ভাৰত, পাকিস্তান আৰু গোপন জেহাদ’ নামৰ গ্ৰন্থখনত স্বামীয়ে ডোভালৰ কথা উল্লেখ কৰিছে।
ডোভালে এই গ্ৰন্থখনৰ সমালোচনা লিখিছে। লগতে সাংবাদিকগৰাকীৰ সৈতে তেওঁৰ দীৰ্ঘদিনীয়া সম্পৰ্কৰ কথা উল্লেখ কৰি তেওঁ লিখিছে - বহু বছৰৰ আগতে মই স্বামীৰ সাংবাদিক শৈলীত দেখিছিলো এজন গৱেষকৰ কুটিলতা আৰু এজন বুদ্ধিজীৱীৰ কৌতুহল, যিটো এজন চোৰাংচোৱা পেছাদাৰীয়ে সাধাৰণতে অপছন্দ কৰে!
ঘেৰাওৰ সময়ত নেশ্যনেল ছিকিউৰিটি গাৰ্ডৰ স্ক্ৱাড্ৰনৰ কমাণ্ডাৰ এজন অৱসৰপ্ৰাপ্ত কৰ্ণেলে ২০১৪ চনৰ জুন মাহত প্ৰকাশিত এটা প্ৰবন্ধত লিখিছিল, “ঘেৰাওৰ সময়ত অজিত ডোভালে যেতিয়া তাত উপস্থিত হৈছিল, তেতিয়া তেওঁক সকলোৱে চিনি পোৱা নাছিল। আমাৰ মাজৰ নিৰ্বাচিত কেইজনমানেহে এই অভিযানত এই ছুপাৰ কপটোৰ অবিশ্বাস্য ভূমিকাৰ বিষয়ে জানিছিল। সোণালী মন্দিৰ কমপ্লেক্সৰ ভিতৰত চলি থকা সকলো কথাৰ প্ৰত্যক্ষ বিৱৰণ তেওঁ আমাক দিলে। ব্যক্তিগত সুৰক্ষাৰ প্ৰতি কোনো গুৰুত্ব নিদিয়াকৈ তেওঁ সমগ্ৰ কেম্পাছত ঘূৰি ফুৰিছিল, সেই সময়তে সকলো দিশৰ পৰা গুলী চলি আছিল।
বহুদিনৰ মূৰত আমি গম পালোঁ যে খালিস্তানীসকলৰ মাজত তেওঁ নিজকে আই এছ আই এজেণ্ট বুলি ঘোষণা কৰিছিল।'' তেওঁ নিজৰ লেখাত লিখিছে, 'আমি গুলী চলাওঁতেও তেওঁক ভিতৰলৈ ওলাই অহা দেখা গৈছিল।'
ঘেৰাওৰ সাক্ষী হোৱা বিবিচিৰ সাংবাদিক সতীশ জেকবৰ মতে, “অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰৰ সময়ত গোল্ডেন টেম্পলৰ পবিত্ৰ হ্ৰদটোৰ ওপৰেৰে চাই থকা হোটেল এখনৰ ছাদত বহি চোকা গুলী চলোৱা এন এছ জি কমাণ্ডোৰ সৈতে তিনিদিন কটালোঁ। জেকবৰ মতে প্ৰবীণ স্বামীৰ ডোভালৰ কৃতিত্বৰ কাহিনী সঁচা হ’ব পাৰে।
পঞ্জাৱৰ গোপন অভিযানৰ সামগ্ৰিক দায়িত্বত আছিল ডোভাল। ২০১১ চনত ডোভালে ‘ভাৰতত সন্ত্ৰাসবাদ বিৰোধীতাৰ ৰাজনীতি’ নামৰ গ্ৰন্থখনৰ প্ৰস্তাৱনা লিখিছিল, য’ত তেওঁ আইবিৰ বাবে ক্ৰেডিটৰ অংশ দাবী কৰিছিল, লিখিছিল যে এই কামে দ্য খালিস্তানী বিদ্ৰোহক পৰাস্ত কৰা সাধাৰণভাৱে প্ৰচলিত মতামতক সফলতাৰে ভাঙি পেলায় বল অকলে আৰু ভাৰতৰ চোৰাংচোৱা ব্যুৰোৰ গোপন কৌশলৰ মৌলিক ভূমিকাক আলোকপাত কৰে, যিয়ে আই এছ আইৰ কৌশলগত ভুলৰ চতুৰতাৰে শোষণ কৰিছিল।
শেখৰ গুপ্তাই ২০১৬ চনত লিখিছিল, “মই প্ৰায়ে কৈ আহিছো যে অপাৰেচন ব্লেক থাণ্ডাৰৰ বাবে ডোভালক বিশেষভাৱে চিনাক্ত কৰা উচিত। অন্তিম পৰ্যায়ত ডোভাল দেশজুৰি খালিস্তান সন্ত্ৰাসবাদীক বিচাৰি উলিওৱাৰ কামত অধিক জড়িত হৈ পৰিছিল।"
