ৰাজীৱ নাৰায়ন
ভাৰতবৰ্ষ একসময়ত নগদ ধনেৰে চলিছিল। কিন্তু এতিয়া সময় সলনি হৈছে। আজিৰ ভাৰতবৰ্ষ কিউআৰ কোড, ম'বাইল স্ক্ৰীণ আৰু এটা পেমেণ্ট নেটৱৰ্কত চলে যিয়ে বেছিভাগ দেশতকৈ দ্ৰুতগতিত ধন স্থানান্তৰ কৰে। ইউনিফাইড পেমেণ্ট ইণ্টাৰফেছে (UPI) কেৱল লেনদেনৰ ডিজিটেলীকৰণেই কৰা নাই, ই সমগ্ৰ বিত্তীয় ব্যৱস্থালৈ পৰিৱৰ্তন আনিছে।
পৰিসংখ্যাবোৰে ইউপিআইৰ আঁৰৰ কাহিনীবোৰৰ দৰে বিস্ময়কৰ। ২০২৫ৰ আগষ্টত ভাৰতে ২০ বিলিয়নতকৈও অধিক লেনদেনৰ জৰিয়তে ২৪.৮৫ লাখ কোটি টকাৰ ডিজিটেল পৰিশোধ প্ৰক্ৰিয়া সম্পন্ন কৰিছে। ইয়াৰ ভিতৰত, কেৱল ইউনিফাইড পেমেণ্ট ইন্টাৰফেছে (UPI) ৮৫ শতাংশতকৈও অধিক অংশ গ্ৰহণ কৰিছে। এই পৰিসংখ্যাটোৱে দেশৰ দৈনন্দিন জীৱনত ডিজিটেল পেমেণ্টৰ গভীৰতাক প্ৰদৰ্শিত কৰে।
বিশ্ব পৰ্যায়ত এটা পৰিসংখ্যা অতি উল্লেখনীয় যে বিশ্বৰ ৫০ শতাংশতকৈও অধিক ৰিয়েল টাইম ডিজিটেল পৰিশোধৰ উৎস হৈছে ভাৰত। প্ৰতিদিনে ৬৪০ নিযুততকৈও অধিক লেনদেনৰ সৈতে, ইউপিআইয়ে ভিছাতকৈ অধিক পৰিশোধ পৰিচালনা কৰে, আৰু ইয়াৰ মুঠ আয়তনে দেশত ক্ৰেডিট আৰু ডেবিট কাৰ্ডৰ লেনদেনৰ সংযুক্ত সংখ্যাক অতিক্ৰম কৰে।
আজি, ইউপিআই আনুষ্ঠানিকভাৱে বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ খুচুৰা দ্ৰুত পৰিশোধ প্ৰণালী হৈ পৰিছে। কেৱল বিজ্ঞাপন বা ভাবমূৰ্তিৰ বাবে নহয়, বৰং সমগ্ৰ ভাৰতবৰ্ষৰ সাধাৰণ লোক আৰু ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ মাজত ইয়াৰ ব্যাপক প্ৰয়োগৰ বাবে ইউপিআই বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ খুচুৰা দ্ৰুত পৰিশোধ প্ৰণালী হিচাপে চিহ্নিত হৈছে।
ইউপিআই (ইউনিফাইড পেমেণ্ট ইন্টাৰফেচ) ৰ প্ৰকৃত সফলতা কেৱল ইয়াৰ ব্যাপকতাতে নহয়, ইয়াৰ সাৰ্বজনীনতাতো আছে। ই অভিজাত শ্ৰেণীৰ বাবে বিলাসিতা হিচাপে আৰম্ভ হোৱা নাছিল, ই সাধাৰণ মানুহৰ বাবে এটা সঁজুলি হিচাপে আৰম্ভ হৈছিল। ইউপিআইক কৰ্পৰেট ব'ৰ্ডৰ বাবে ডিজাইন কৰা হোৱা নাছিল, বৰঞ্চ ৰাস্তাৰ বেপাৰী, সৰু দোকানী আৰু সাধাৰণ শ্ৰমিকৰ বাবে ডিজাইন কৰা হৈছিল, যিবোৰ স্থানত আগতে ডিজিটেল পৰিশোধ অসম্ভৱ যেন লাগিছিল, সেইবোৰ ঠাইক ডিজিটেল হাবলৈ ৰূপান্তৰিত কৰা হৈছিল।
প্ৰতিনিধিত্বমূলক ছবি
২০১৬ চনত মুকলি কৰাৰ পিছত, ইউপিআইয়ে ভাৰতত ডিজিটেল পৰিশোধক এক আকাংক্ষিত আৰু জটিল বিষয়ৰ পৰা সহজ আৰু সুলভ আহিলা কৰি তুলিছে। ইউপিআই কাৰ্যকৰী হয় কাৰণ ইয়াক যিকোনো ঠাইতে, যিকোনো ব্যক্তিয়ে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। দিল্লী অথবা কোইম্বাটুৰস্থিত এজন ব্যৱসায়ীৰ বাবে ইউপিআইয়ে দিনটোৰ শেষত একাউণ্টৰ নিষ্পত্তিৰ বাবে অপেক্ষা নকৰাকৈ দ্ৰুত, সুৰক্ষিত পৰিশোধ সুনিশ্চিত কৰে।
পাটনাৰ এগৰাকী গৃহ সহায়িকাৰ দৰমহা কেইদিনৰ পৰিৱৰ্তে মাত্ৰ কেইটামান ছেকেণ্ডৰ ভিতৰতে পৰিয়াললৈ যাবলৈ সক্ষম হৈছে। মধ্যপ্ৰদেশৰ এজন কৃষকে মধ্যভোগীৰ কমিছন অবিহণে নিজৰ প্ৰাপ্য ধন প্ৰত্যক্ষভাৱে লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। কোটি কোটি ভাৰতীয়ৰ বাবে ইউপিআই কেৱল প্ৰযুক্তি নহয়, ইয়াৰ অৰ্থ হ'ল সময় ৰাহি কৰা, দুৰ্নীতি হ্ৰাস কৰা, ধনৰ সহজলভ্যতা আৰু আৰ্থিক সংকটৰ পৰা মুক্ত হোৱা। ই ভাৰতৰ ডিজিটেল অৰ্থনীতিৰ হৃদস্পন্দনত পৰিণত হৈছে। প্ৰযুক্তি যেনেদৰে অন্তৰ্ভুক্তিমূলক হ'ব পাৰে, প্ৰকৃতাৰ্থত প্ৰতিজন নাগৰিকক সৱলীকৰণ কৰিব পাৰে, তাৰো ই প্ৰতীক।
ইউপিআইৰ সফলতাৰ কাহিনী ভাৰতৰ বিত্তীয় পৰিৱৰ্তনৰো কাহিনী। ডিজিটেল পৰিশোধৰ এনে গণতান্ত্ৰিকীকৰণ পূৰ্বৰ শক্তিশালী ভেটি অবিহনে সম্ভৱ নহ'লহেঁতেন। আধাৰভিত্তিক পৰিচয়ৰ ব্যাপক প্ৰসাৰ আৰু চৰকাৰৰ জন ধন যোজনাৰ উদ্যোগৰ বাবে আজি ৮৯ শতাংশৰো অধিক ভাৰতীয় প্ৰাপ্তবয়স্ক লোকৰ বেংক একাউণ্ট আছে। ভাৰতৰ প্ৰত্যাহ্বান কেতিয়াও বেংক একাউণ্ট খুলিবলৈ মানুহক বাধ্য কৰোৱা নাছিল, প্ৰকৃত প্ৰত্যাহ্বান আছিল বেংকিং সেৱা জনসাধাৰণৰ দৈনন্দিন জীৱনত প্ৰৱেশ কৰোৱা।
ইউপিআইয়ে ঠিক সেইটোৱে কৰিছিল। এই ব্যৱস্থাই নিস্তব্ধভাৱে বেংক একাউণ্টৰ প্ৰৱেশ আৰু ব্যৱহাৰৰ মাজত ব্যৱধান কমাই পেলালে, বেংক একাউণ্টক এটা দূৰৰ আৰু আনুষ্ঠানিক বিষয়ৰ পৰা এনে এক বিষয়লৈ ৰূপান্তৰিত কৰিলে যিটো মানুহে যিকোনো সময়তে, যিকোনো ঠাইতে আৰু যিকোনো কামৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে। ই কেৱল সুবিধাৰ বাবে নহয়, ক্ষমতায়নৰ এক সঁজুলি হৈ পৰিছে।
ভাৰতৰ এই পৰিৱৰ্তন সমগ্ৰ বিশ্বৰ দৃষ্টিগোচৰ হৈছে। আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মুদ্ৰা নিধি (আইএমএফ)-এ ইয়াৰ ছেপ্টেম্বৰ ২০২৫ সংখ্যাৰ ফাইনেন্স এণ্ড ডেভেলপমেণ্টত 'ভাৰতৰ কষ্টবিহীন পৰিশোধ' (India’s Frictionless Payments) শীৰ্ষক এক প্ৰবন্ধ প্ৰকাশ কৰিছে। আইএমএফে লিখিছেঃ "ইউপিআই হৈছে বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ ৰিয়েল-টাইম পেমেন্ট ব্যৱস্থা, য'ত প্ৰতিমাহে ২০ বিলিয়ন লেনদেন সম্পন্ন হয়।" কিন্তু আইএমএফে আটাইতকৈ আশ্চৰ্যজনক বুলি আৱিষ্কাৰ কৰা কথাটো হ'ল কেৱল সংখ্যাটো নহয়, ইয়াৰ আঁৰত থকা ধাৰণাটোও। প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰা হৈছে যে ইউপিআইৰ সফলতা আন্তঃসংযোগৰ পৰা আহিছে-বিভিন্ন বেংক, এপ আৰু ছিষ্টেমৰ একত্ৰিতভাৱে কাম কৰাৰ ক্ষমতা। আইএমএফে উল্লেখ কৰা অনুসৰি, এইটোৱে প্ৰকৃততে বিত্তীয় অন্তৰ্ভুক্তিক বিত্তীয় উপযোগীতালৈ ৰূপান্তৰিত কৰে।
শেহতীয়া বছৰবোৰত ইউপিআইৰ উত্থান
ইউপিআইৰ প্ৰাৰম্ভিক সফলতা দৈনন্দিন পৰিশোধৰ জৰিয়তে লাভ কৰা হৈছিল- সৰু-সুৰা লেনদেনৰ জৰিয়তে কোটি কোটি ভাৰতীয়ৰ জীৱন সহজ হৈছিল। কিন্তু ইয়াৰ ভৱিষ্যৎ এতিয়া বৃহৎ আৰু গুৰুত্বপূৰ্ণ কামত সহায় কৰাত নিহিত হৈ আছে।
২০২৫ৰ ১৫ ছেপ্টেম্বৰত ইউপিআইয়ে দৈনিক ১০ লাখ পৰ্যন্ত ব্যৱসায়ীৰ লেনদেনৰ অনুমতি প্ৰদান কৰি ইয়াৰ পৰিসৰ সম্প্ৰসাৰিত কৰে। এয়া কেৱল সীমা বৃদ্ধি কৰাৰ বাহিৰেও আস্থাৰ প্ৰতীক আছিল। ই দেখুৱাইছে যে ইউপিআইয়ে গ্ৰাহকৰ সুবিধাৰ পৰা বিকশিত হৈ ব্যৱসায়িক পৰিশোধৰ বাবে এক গুৰুত্বপূৰ্ণ স্তম্ভত পৰিণত হৈছে। লেনদেনৰ উচ্চ সীমাই বহুতো নতুন সম্ভাৱনাৰ দুৱাৰ মুকলি কৰে: ব্যৱসায়ীসকলৰ বাবে দ্ৰুত নিষ্পত্তি, ক্ষুদ্ৰ আৰু মজলীয়া ব্যৱসায়ৰ বাবে ভাল নগদ লেনদেন, মেনুৱেল বা বিলম্বিত ক্লিয়াৰিঙৰ ওপৰত কম নিৰ্ভৰশীলতা, আৰু আনুষ্ঠানিক, সুৰক্ষিত বিত্তীয় ব্যৱস্থাত অনানুষ্ঠানিক বাণিজ্যৰ সংহতকৰণ।
এই বিকাশ কেৱল কাৰিকৰী উন্নীতকৰণ নহয়, ই ভাৰতৰ ডিজিটেল অৰ্থনীতিৰ এক বৃহৎ সম্প্ৰসাৰণকো প্ৰতিনিধিত্ব কৰে। ইউপিআইক কেতিয়াও বিশ্বক প্ৰভাৱিত কৰিবলৈ নিৰ্মাণ কৰা হোৱা নাছিল, ইয়াক ভাৰতৰ সেৱা কৰিবলৈ নিৰ্মাণ কৰা হৈছিল। কিন্তু বিশ্বই ইয়াৰ সফলতাক উপেক্ষা কৰিব নোৱাৰিলে।
এনপিচিআই ইন্টাৰনেশ্যনেল পেমেণ্ট লিমিটেড (এনআইপিএল) ৰ জৰিয়তে ইউপিআইয়ে এতিয়া ভাৰতৰ সীমা অতিক্ৰম কৰিছে আৰু সাতখন দেশত কাম কৰি আছে: ছিংগাপুৰ, ফ্ৰান্স, ইউএই, মৰিছিয়াছ, ভূটান, নেপাল আৰু শ্ৰীলংকা। ছিংগাপুৰত, UPI PayNowৰ সৈতে সংযুক্ত, যাৰ দ্বাৰা দুয়োখন দেশৰ মাজত তৎক্ষণাৎ আন্তঃসীমান্ত ধন হস্তান্তৰ সম্ভৱ হয়। ইউএই আৰু মৰিছিয়াত ভাৰতীয় ভ্ৰমণকাৰীসকলে এতিয়া ইউপিআই কিউআৰ কোডৰ জৰিয়তে স্থানীয় ব্যৱসায়ীসকলক পোনপটীয়াকৈ ধন পৰিশোধ কৰিব পাৰে। ফ্ৰান্সত পৰ্যটকসকলে আইফেল টাৱাৰৰ টিকটৰ বাবে ভাৰতীয় টকা ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰে।
ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ীসকলে ইউপিআই ব্যৱহাৰ কৰা দৃশ্য
নেপাল আৰু ভূটানত, ইউপিআই তেওঁলোকৰ আন্তঃসীমান্ত পৰিশোধ ব্যৱস্থাৰ অংশ হৈ পৰিছে, যিয়ে নাগৰিক আৰু দৰ্শনাৰ্থীসকলৰ বাবে লেনদেন সহজ কৰি তুলিছে। ইউপিআইৰ বিশ্বব্যাপী পদচিহ্নৰ সম্প্ৰসাৰণৰ বাবে এছিয়া, আফ্ৰিকা আৰু ইউৰোপৰ কেইবাখনো ৰাষ্ট্ৰৰ সৈতে আলোচনা চলি আছে।
দশক-দশক ধৰি ভাৰতে আন ঠাইত সৃষ্টি কৰা বৈশ্বিক বিত্তীয় নিয়ম অনুসৰণ কৰিছিল। কিন্তু ইউপিআইৰ সৈতে, দেশখনে এতিয়া নিয়মবোৰ নিজেই গঢ় লৈ উঠিছে - নিয়ম গ্ৰহণকাৰীৰ পৰা বিশ্বব্যাপী বিত্তীয় ক্ষেত্ৰত নিয়ম নিৰ্মাতা হৈ উঠিছে।
ইউপিআইৰ সফলতা কেৱল ভাৰত এখন ডাঙৰ দেশ হোৱাৰ বাবেই নহয়, ইয়াৰ কাৰণ হৈছে ইউপিআই নিজেই এটা ডাঙৰ আৰু শক্তিশালী ধাৰণা আছিল। ই এটা ডাঙৰ সমস্যাৰ এটা সৰল সমাধান দিলে। ইয়াৰ জৰিয়তে ধন লাভৰ পৰা আর্থিক উন্নতি, সুবিধাৰ পৰা দৈনন্দিন অভ্যাস আৰু ভাৰতৰ পৰিসৰৰ পৰা বিশ্বজনীন স্বীকৃতি লাভ কৰিবলৈ সক্ষম হ'ল।
এতিয়া ইউপিআই ইয়াৰ পৰৱৰ্তী পৰ্যায়লৈ আগবাঢ়িছে, যিয়ে সৰল পৰিশোধৰ বাহিৰেও আগবাঢ়ি যাব। ভৱিষ্যতে এনে কৰিবঃ তাৎক্ষণিক ডিজিটেল ক্ৰেডিট, স্বয়ংক্ৰিয় বা প্ৰগ্ৰামযোগ্য পৰিশোধ, সহজ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় লেনদেন, এআই-চালিত জালিয়াতি প্ৰতিৰোধ আৰু দ্ৰুত আৰু সুৰক্ষিত নিষ্পত্তিৰ বাবে নতুন বিত্তীয় সামগ্ৰী নিৰ্মাণ কৰা হৈছে।
ইউপিআই কেতিয়াও নগদ ধনৰ ঠাই ল'বলৈ কোৱা হোৱা নাছিল। ইয়াৰ প্ৰকৃত উদ্দেশ্য আছিল নগদ ধন ব্যৱহাৰৰ সৈতে জড়িত সমস্যাসমূহ দূৰ কৰা, যেনে বিলম্ব, মধ্যস্থতাকাৰী, দুৰ্নীতি আৰু ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ৰ বাবে বিভ্ৰান্তি। ই কেৱল পুৰণি ব্যৱস্থাটো ঠিক কৰা নাই, ই ভাৰতত ধনৰ চলাচলৰ পদ্ধতিটো নতুন ৰূপ দিছে। আৰু এই সকলোবোৰে নীৰৱে, কোনো উচ্চ প্ৰচাৰ বা বিপণন অবিহনে কৰিছিল। সেই নীৰৱতাত ইয়াৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সফলতা লুকাই আছে। ভাৰতত এতিয়া ধনৰ গতি স্বপ্নৰ দৰে, মুক্তভাৱে, দ্ৰুততাৰে আৰু কোনো বাধা অবিহনে।
(লেখক এজন অভিজ্ঞ সাংবাদিক আৰু যোগাযোগ বিশেষজ্ঞ)
