পল্লব ভট্টাচাৰ্য
বহাগ মাহত পূৰ্ণিমা হোৱাৰ লগে লগে বিশ্বৰ লাখ লাখ বৌদ্ধ আৰু বৌদ্ধ দৰ্শনৰ অনুগামীয়ে ২০২৫ চনৰ ১২ মে'ত বুদ্ধ পূৰ্ণিমা উদযাপনৰ বাবে সাজু হৈছে। এই দিনতো গৌতম বুদ্ধৰ জীৱনৰ তিনিটা গুৰুত্বপূৰ্ণ পৰিঘটনাৰ স্মৃতিত সৃষ্টি হোৱা গভীৰ আধ্যাত্মিক তাৎপৰ্যপূৰ্ণ দিন। সেয়া হৈছেঃ তেওঁৰ জন্ম, জ্ঞান লাভ, আৰু নিৰ্বাণ লাভ কৰাৰ দিন।
'তিনিবাৰৰ ধন্য উৎসৱ' বুলি কোৱা বুদ্ধ পূৰ্ণিমাই কেৱল ধৰ্মীয় পালনৰ বাবেই নহয়, ২৫০০ বছৰতকৈও অধিক সময় ধৰি চলি অহা আৰু আমাৰ সমসাময়িক প্ৰত্যাহ্বানৰ সৈতে উল্লেখযোগ্যভাৱে প্ৰাসংগিক হৈ থকা শিক্ষাৰ ওপৰত এই উৎসৱে চিন্তা কৰাৰ এক মুহূৰ্ত আগবঢ়ায়।
বৌদ্ধ ধৰ্মৰ জন্মস্থান ভাৰতত বুদ্ধ পূৰ্ণিমাৰ বিশেষ তাৎপৰ্য আছে। ৰাজহুৱা বন্ধৰ দিনটো প্ৰথমে আৰম্ভ কৰিছিল ড০ বি আৰ আম্বেদকাৰে, তেওঁ আইন আৰু ন্যায় মন্ত্ৰী হিচাপে কাৰ্যনিৰ্বাহ কৰাৰ সময়ত। আজি ছিকিম, লাডাখ, অৰুণাচল প্ৰদেশ, বোধগয়া, কালিম্পং আৰু দাৰ্জিলিঙকে ধৰি উত্তৰ বংগৰ বিভিন্ন অঞ্চল, ভাৰতৰ ৭৭% বৌদ্ধ জনসংখ্যাৰ বাসস্থান মহাৰাষ্ট্ৰ আদি অঞ্চলত বিশেষ ভক্তিৰে ইয়াক উদযাপন কৰা হয়।
ছিকিমত বুদ্ধ পূৰ্ণিমা উদযাপনৰ দৃশ্য
ভাৰতত এই পালনৰ সময়ত সাধাৰণতে বৌদ্ধ বিহাৰসমূহ ভ্ৰমণ কৰা হয় আৰু ভক্তসকলে সাধাৰণতকৈ দীঘলীয়া বৌদ্ধ সূত্ৰত অংশগ্ৰহণ কৰে। বহুতে বিশুদ্ধতাৰ প্ৰতীক বগা সাজ-পোছাক পৰিধান কৰি ʼখিৰʼ বিতৰণ কৰে। যাত্ৰাৰ সময়ত বুদ্ধৰ গাখীৰৰ দাইল আগবঢ়োৱা সুজাতাৰ কাহিনী মনত পেলায়। বুদ্ধই জ্ঞান লাভ কৰা বোধগয়াৰ পবিত্ৰ মহাবোধী মন্দিৰত ঐতিহাসিক বোধি গছৰ তলত বিশেষ প্ৰাৰ্থনা কৰা হয়, আনহাতে মন্দিৰটো ৰঙীন সজ্জাৰে সজোৱা হয়। দিল্লীত ৰাষ্ট্ৰীয় সংগ্ৰহালয়ত এই শুভ দিনটোত জনসাধাৰণৰ দৰ্শনৰ বাবে বুদ্ধৰ পবিত্ৰ ধ্বংসাৱশেষ প্ৰদৰ্শন কৰা হয়।
নেপালৰ নেৱাৰসকলৰ দৰে কিছুমান সম্প্ৰদায়ৰ বাবেও এই উৎসৱে বিশেষ সাংস্কৃতিক তাৎপৰ্য্য বহন কৰে, বিশেষকৈ শাক্য বংশৰ লোকসকলৰ বাবে, তেওঁলোকে নিজৰ বংশক বুদ্ধৰ পৰিয়ালৰ বংশৰ বুলি গণ্য কৰে। ২০২৫ চনত হাৰিয়ানা, দিল্লী, হিমাচল প্ৰদেশ, জম্মু-কাশ্মীৰ, পশ্চিম বংগ, উত্তৰ প্ৰদেশ, উত্তৰাখণ্ড, মহাৰাষ্ট্ৰ আৰু আন্দামান আৰু নিকোবৰ দ্বীপপুঞ্জকে ধৰি ভাৰতৰ কেইবাখনো ৰাজ্যত বুদ্ধ পূৰ্ণিমা ৰাজহুৱা বন্ধৰ দিন হিচাপে পালন কৰা হ’ব।
বুদ্ধ পূৰ্ণিমাই আঞ্চলিক সীমা অতিক্ৰম কৰি সমগ্ৰ এছিয়া আৰু ইয়াৰ বাহিৰত বৌদ্ধ আৰু আধ্যাত্মিক সাধকসকলক একত্ৰিত কৰে। ʼভেছাকʼ যাক বুদ্ধ জয়ন্তী বা বুদ্ধৰ জন্মদিন নামেৰে জনাজাত। এই উৎসৱে ১৯৯৯ চনৰ ১৫ ডিচেম্বৰত গৃহীত হোৱা ৰাষ্ট্ৰসংঘৰ ৫৪/১১৫ নং প্ৰস্তাৱৰ জৰিয়তে আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় স্বীকৃতি লাভ কৰে।
বুদ্ধ পূৰ্ণিমাৰ অনুষ্ঠানত একাংশ বৌদ্ধ শিশুৰ প্ৰাৰ্থনা
বিভিন্ন দেশে নিজৰ নিজৰ চন্দ্ৰ দিনপঞ্জী অনুসৰি এই উৎসৱ পালন কৰে। ২০২৫ চনত চীন, হংকং, দক্ষিণ কোৰিয়া, ভিয়েটনাম, ফিলিপাইনছ আৰু পূব এছিয়াত ৫ মে'ত বুদ্ধ পূৰ্ণিমা উদযাপন কৰাৰ বিপৰীতে কম্বোডিয়া আৰু থাইলেণ্ডে ১১ মে'ত উদযাপন কৰিব। থাইলেণ্ডে এঘাৰ বাৰ আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় 'ভেছাক' শীৰ্ষ সন্মিলন আয়োজন কৰাৰ বিপৰীতে ভিয়েটনামে তিনিখন আৰু শ্ৰীলংকাই এবাৰ আয়োজন কৰিছে। এই সমাৱেশসমূহে বিশ্বৰ বিভিন্ন প্ৰান্তৰ বৌদ্ধ নেতা, পণ্ডিত আৰু অনুশীলনকাৰীসকলক একত্ৰিত কৰি সমসাময়িক বিষয়সমূহত বৌদ্ধ নীতিসমূহৰ প্ৰয়োগৰ বিষয়ে আলোচনা কৰে।
সংঘাত, পৰিৱেশৰ অৱক্ষয়, সামাজিক অন্যায়, ব্যক্তিগত চাপেৰে ভৰা এইখন পৃথিৱীত বুদ্ধৰ শিক্ষাই ব্যক্তিগত আৰু সামূহিক দুয়োটা দিশত পৰিৱৰ্তনৰ বাবে গভীৰ অন্তৰ্দৃষ্টি প্ৰদান কৰে। বুদ্ধৰ অহিংসা আৰু দয়াৰ নীতিয়ে হিংসাত জৰ্জৰিত বহু অঞ্চলত হিংসাৰ বিপক্ষে জনমত প্ৰচাৰ কৰে। ভিয়েটনামী সন্ন্যাসী আৰু শান্তি কৰ্মী থিচ নাট হানে লক্ষ্য কৰা মতে, "বৌদ্ধ ধৰ্মৰ সকলোবোৰ দিশ অহিংসা আৰু দয়া আৰু প্ৰেম বিকাশৰ ওপৰত প্ৰতিষ্ঠিত"।
১৯৮৯ চনত শান্তিৰ বাবে নোবেল বঁটা পোৱা দালাই লামাই নিজৰ ভাষণত এই নীতিৰ উদাহৰণ দি কৈছিল, "আমাৰ জনসাধাৰণৰ অপৰিসীম দুখ-কষ্ট আৰু আমাৰ ভূমি, ঘৰ-বাৰী আৰু সংস্কৃতিৰ ধ্বংসৰ বাবে দায়ীসকলৰ প্ৰতি মই ক্ষোভ বা ঘৃণাৰ অনুভূতিৰে কথা কোৱা নাই। তেওঁলোকৰো সুখ বিচাৰি সংগ্ৰাম কৰা মানুহ আৰু আমাৰ দয়াৰ যোগ্য"।
বুদ্ধ পূৰ্ণিমাৰ শুভ ক্ষণত দালাই লামাই শান্তিৰ বাৰ্তা বিলাইছে
আজিৰ ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিৱেশত, য'ত সংঘাত স্থায়ী আৰু তীব্ৰতৰ হৈ পৰিছে, "ঘৃণা ঘৃণাৰ দ্বাৰা বন্ধ নহয়, কেৱল প্ৰেমৰ দ্বাৰাহে বন্ধ হয়; এইটোৱেই চিৰন্তন নিয়ম" বুলি বুদ্ধৰ শিক্ষাই সংঘাত সমাধানৰ এক বৈপ্লৱিক দৃষ্টিভংগী আগবঢ়াইছে, যিটোৱে আমাৰ নিজৰ হৃদয় আৰু মনক ৰূপান্তৰিত কৰাৰ প্ৰয়াস কৰে। "প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ বৌদ্ধ ধৰ্ম"(Engaged Buddhism) নামেৰে জনাজাত এই আন্দোলনে বৌদ্ধ নীতিসমূহ সমসাময়িক সামাজিক, পৰিৱেশ আৰু অৰ্থনৈতিক প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ ক্ষেত্ৰত প্ৰয়োগ কৰাৰ চেষ্টা কৰে। ই স্বীকাৰ কৰে যে, আধ্যাত্মিক অনুশীলনে ব্যৱস্থাগত সমস্যাসমূহৰ সমাধানৰ বাবে ব্যক্তিগত ৰূপান্তৰৰ বাহিৰলৈও বিস্তৃত হ’ব লাগিব।
নিয়োজিত বৌদ্ধসকলে দৰিদ্ৰতা দূৰ কৰাৰ বাবে সক্ৰিয়ভাৱে কাম কৰে, প্ৰান্তীয় সম্প্ৰদায়সমূহক সবলীকৰণ কৰে আৰু সম্পদৰ ন্যায্য বিতৰণৰ পোষকতা কৰে। এই প্ৰতিশ্ৰুতিবদ্ধ বৌদ্ধ ধৰ্ম আন্দোলন বিশ্ব সম্পদৰ বৈষম্য প্ৰসাৰিত হৈ থকাৰ সময়তে আৰু সামাজিক উত্তেজনা তীব্ৰতৰ হোৱাৰ লগে লগে বিশেষভাৱে প্ৰাসংগিক হৈ পৰে। বুদ্ধই সকলো সত্তাৰ প্ৰতি মমতাৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়াটোৱে আমাক আমাৰ আন্তঃসংযোগক চিনি পাবলৈ আৰু প্ৰতিজন ব্যক্তিৰ মৰ্যাদাক সন্মান জনোৱা সমাজৰ গাঁথনিৰ দিশত কাম কৰিবলৈ আহ্বান জনায়।
বৌদ্ধ ধৰ্মই আলোকিত কৰা জীৱৰ আত্মনিৰ্ভৰশীলতাৰ স্বীকৃতি স্বাভাৱিকতে পৰিৱেশ চেতনালৈকে বিস্তৃত কৰে। জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, বনাঞ্চল ধ্বংস আৰু প্ৰদূষণৰ সৈতে জড়িত পদক্ষেপসমূহত নিয়োজিত বৌদ্ধ অনুশীলনকাৰীসকলে সঘনাই অংশগ্ৰহণ কৰে। বৌদ্ধ ধৰ্মীয় মূল্যবোধৰ মধ্যম, মননশীল উপভোগ আৰু জীৱনৰ প্ৰতি শ্ৰদ্ধা, পৰিৱেশ সক্ৰিয়তাৰ বাবে এক আধ্যাত্মিক ভেটি প্ৰদান কৰে, যিয়ে বৈজ্ঞানিক পদ্ধতিৰ পৰিপূৰক। জলবায়ু পৰিৱৰ্তন ত্বৰান্বিত হোৱাৰ লগে লগে আৰু জৈৱ বৈচিত্ৰ্যৰ ক্ষতি অব্যাহত থকাৰ লগে লগে মধ্যম পথত বুদ্ধৰ শিক্ষাই-চৰম ভোগ আৰু চৰম তপস্যা দুয়োটাকে পৰিহাৰ কৰি-মানৱীয় প্ৰয়োজন পূৰণ কৰাৰ লগতে গ্ৰহৰ সীমাবদ্ধতাক সন্মান কৰা বহনক্ষম জীৱনশৈলী গঢ়ি তোলাৰ বাবে পথ প্ৰদৰ্শন কৰে।
চুবুৰীয়া দেশ ভূটানত বুদ্ধ পূৰ্ণিমা পালন
হয়তো বহু ব্যক্তিৰ বাবে আটাইতকৈ তাৎক্ষণিকভাৱে প্ৰযোজ্য হ’ল জীৱনৰ অনিবাৰ্য প্ৰত্যাহ্বানৰ মাজত মানসিক শান্তি লাভৰ ক্ষেত্ৰত বুদ্ধৰ নিৰ্দেশনা। তেওঁৰ শিক্ষাই অতীতৰ ওপৰত অধিক নিৰ্ভৰশীল হোৱাতকৈ বা ভৱিষ্যতৰ উদ্বিগ্নতাৰে আশা কৰাতকৈ মননশীলতা, ধ্যান আৰু বৰ্তমানৰ মুহূৰ্তত জীয়াই থকাৰ ওপৰতহে গুৰুত্ব দিয়ে। বুদ্ধই শিকোৱা নীতিয়ে ("মনটোৱেই সকলো: আপুনি যি ভাবে, আপুনি তেওঁৱেই হৈ পৰে") মানসিক অনুশাসনৰ জৰিয়তে আমাৰ অভিজ্ঞতাক ৰূপান্তৰিত কৰাৰ ক্ষমতা প্ৰদন কৰে। আমাৰ অতি-সংযুক্ত, অহৰহ উদ্দীপিত আধুনিক পৰিৱেশত, চিন্তা প্ৰৱণতাৰ অভ্যাসে মানসিক চাপ হ্ৰাস, অধিক আৱেগিক নিয়ন্ত্ৰণ আৰু বৰ্ধিত সুস্থতাৰ এক প্ৰমাণিত পথ আগবঢ়ায়।
বুদ্ধই ব্যক্তিয়ে নিজৰ আধ্যাত্মিক বিকাশৰ দায়িত্ব নিজেই ল'ব লাগিব বুলি জোৰ দিছিল। তেওঁৰ বিখ্যাত উক্তি "আমাক নিজৰ বাহিৰে কোনেও ৰক্ষা নকৰে আৰু কোনেও নোৱাৰে। আমি নিজেই নিজৰ পথত চলিব লাগিব"। এই পাঠদানে ব্যক্তিসকলক প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈ নিষ্ক্ৰিয় হৈ থকাতকৈ ইতিবাচক পৰিৱৰ্তন সৃষ্টিৰ ক্ষেত্ৰত নিজৰ ইন্দ্ৰীয়সমূহক জাগ্ৰত কৰাৰ শিক্ষা দিয়ে।
বৰ্তমানৰ যুগত বৃহৎ পৰিসৰৰ সমস্যাৰ বিৰুদ্ধে বহুতে নিজকে অসহায় বুলি অনুভৱ কৰে। বুদ্ধই ব্যক্তিগত দায়িত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব দিয়াটোৱে আমাক সোঁৱৰাই দিয়ে যে, পৰিৱৰ্তন আমাৰ নিজৰ পছন্দ আৰু কৰ্মৰ পৰাই আৰম্ভ হয়। তেওঁ শিকাইছিল: "আপুনি নিজেই, সমগ্ৰ বিশ্বব্ৰহ্মাণ্ডৰ যিকোনো ব্যক্তিৰ দৰেই, আপোনাকো মৰম আৰু আদৰৰ যোগ্য"। এই শিক্ষ্যাই আত্মদয়াৰ গুৰুত্বৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি আনৰ প্ৰতি মমতাৰ ভেটি গঢ় দিয়াৰ পোষকতা কৰে।
২০২৫ চনত আমি বুদ্ধ পূৰ্ণিমা পালন কৰিবলৈ প্ৰস্তুত হোৱাৰ সময়তে বিশ্বই অভূতপূৰ্ব প্ৰত্যাহ্বানৰ সন্মুখীন হৈছে-জলবায়ু পৰিৱৰ্তনৰ পৰা আৰম্ভ কৰি ৰাজনৈতিক মেৰুকৰণলৈকে, প্ৰযুক্তিগত বিঘিনিৰ পৰা আৰম্ভ কৰি স্থায়ী বৈষম্যলৈকে। তথাপিও এই প্ৰত্যাহ্বানসমূহৰ ভিতৰত বুদ্ধৰ শিক্ষাৰ কালজয়ী প্ৰজ্ঞাৰ দ্বাৰা পৰিচালিত ৰূপান্তৰৰ সুযোগ নিহিত হৈ আছে।
গৌতম বুদ্ধৰ ধ্যানৰত প্ৰতিমূৰ্তি
অহিংসা, দয়া, মননশীলতা, নৈতিক কাৰ্য্য আৰু আমাৰ মৌলিক আন্তঃসংযোগৰ স্বীকৃতিৰ নীতিসমূহে ব্যক্তিগত আৰু সমাজ উভয়ৰে নবীকৰণৰ বাবে এক ব্যাপক কাঠামো প্ৰস্তুত কৰাত অৰিহণা যোগায়। বৌদ্ধ ধৰ্মীয় শিক্ষ্যাই আমাক অধিক শান্তিপূৰ্ণ, ন্যায়পৰায়ণ আৰু বহনক্ষম পৃথিৱী সৃষ্টিৰ বাবে ব্যৱহাৰিক পথ প্ৰদৰ্শন কৰে।
এই অসাধাৰণ প্ৰজ্ঞাৰ অধিকাৰীজনৰ জন্ম, জ্ঞান আৰু মৃত্যুৰ স্মৃতিত আমি সকলোৱে হয়তো তেওঁৰ এটা গভীৰ অন্তৰ্দৃষ্টিৰ ওপৰত চিন্তা কৰিলে উপকৃত হ'ব পাৰো: "শান্তি ভিতৰৰ পৰাই আহে। বাহিৰত ইয়াক বিচাৰিব নালাগে"। এই সহজ অথচ গভীৰ বক্তব্যত এই স্বীকৃতি নিহিত হৈ আছে যে আমাৰ অশান্ত পৃথিৱীখনৰ স্থায়ী পৰিৱৰ্তন আমাৰ নিজৰ হৃদয় আৰু মনৰ ৰূপান্তৰৰ পৰাই আৰম্ভ হ’ব লাগিব। বুদ্ধ পূৰ্ণিমাৰ এই চিৰস্থায়ী বাৰ্তা আজিও ২৫০০ বছৰৰ আগৰ দৰেই প্ৰযোজ্য।
(লেখক অসম চৰকাৰৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত আৰক্ষী সঞ্চালক প্ৰধান; অসম লোকসেৱা আয়োগৰ প্ৰাক্তন অধ্যক্ষ আৰু 'আৱাজ-দ্য ভইচ অসম'ৰ মুখ্য কাৰ্যবাহী বিষয়া)
