আজিম আহমেদ
কংগ্ৰেছ শাসনলৈ আহিলে মুছলমান সকলৰ দেশৰ সম্পদৰ ওপৰত প্ৰথম অধিকাৰ সাব্যস্ত কৰিব বুলি কৰা প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদীৰ অভিযোগৰ এদিন পিছতে তেওঁ ২২ এপ্ৰিলত আলিগড়ত দিয়া নিৰ্বাচনী ভাষণত পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ দুৰ্দশাৰ কথা উল্লেখ কৰে। ভাষণত কংগ্ৰেছ আৰু সমাজবাদী পাৰ্টিক লক্ষ্য কৰি ‘তুষ্টি’ ৰাজনীতি আৰু পাছমাণ্ডা মুছলমানক প্ৰান্তীয় কৰি ৰখাৰ অভিযোগ উত্থাপন কৰা হৈছে। বিজেপিয়ে এফালে মুছলমান সম্প্ৰদায়ক তুচ্ছ তাৎসিল্য কৰিছে আৰু আনফালে পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ প্ৰতি সহানুভূতিশীল হৈ পাছমাণ্ডা আন্দোলনে উন্মোচন কৰা মুছলমানসকলৰ মাজত থকা ধৰ্মীয় আৰু সামাজিক পৰিচয়ৰ সংঘাটক লৈ ৰাজনীতি কৰিছে।
পাছমাণ্ডা কৰ্মীসকলে যুক্তি আগবঢ়াইছে যে মুছলমানৰ ধৰ্মীয় পৰিচয় আৰু মুছলমান/সংখ্যালঘুসকলৰ ৰাজনীতিয়ে কেৱল উচ্চবৰ্ণৰ আশ্ৰফ মুছলমানৰ স্বাৰ্থকহে অগ্ৰাধিকাৰ দিছে। তেওঁলোকে পাছমাণ্ডা মুছলমান হিচাপে নিজৰ সামাজিক পৰিচয়ৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰে আৰু তেওঁলোকক সেই হিচাপে স্বীকৃতি দিয়াৰ দাবী কৰে। পাচমাণ্ডা আন্দোলনৰ বিষয়ে এতিয়ালৈকে সামাজিক আৰু ৰাজনৈতিক মহলত আলোচনা নাই যদিও এইটোৱেই প্ৰথম নিৰ্বাচন, য’ত পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলে নিজকে ৰাজনৈতিক সম্প্ৰদায় হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিছে।
ভাৰতীয় জনতা পাৰ্টিয়ে পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ সহযোগত তেওঁলোকৰ কাষ চাপিবলৈ চেষ্টা চলাই আছে। দলটোৱে “চবকা সাথ, চবকা বিকাশ”ৰ ধাৰণাটোৰ অধীনত এই কথা প্ৰচাৰ কৰি আহিছে, য’ত পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলকো অন্তৰ্ভুক্ত কৰা হৈছে বুলি তেওঁলোকে যুক্তি আগবঢ়াইছে। যদিও বিজেপিয়ে পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ বাবে কোনো নীতি ঘোষণা কৰা নাই, তথাপিও বিৰোধী দলসমূহে তেওঁলোকৰ অন্যতম মূল ভোটাৰ মুছলমানৰ এটা বৃহৎ অংশক অৱহেলা কৰাটো উদঙাই দিছে।
পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ সৈতে প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদী
পাছমাণ্ডা মুছলমান কোন?
ভাৰতীয় মুছলমানসকলক আশ্ৰফ, আজলাফ আৰু আৰ্জল এই তিনিটা ভাগত ভাগ কৰা হৈছে। আনহাতে আশ্ৰফ শ্ৰেণীত বিদেশী বংশৰ দাবী কৰা গোট যেনে চৈয়দ, শ্বেখ আৰু মোগল বা পাঠান অন্তৰ্ভুক্ত আছে। আজলাফ শ্ৰেণীত আনছাৰী (বয়নকাৰী), মনছুৰী (কপাহৰ ব্যৱসায়ী) বা কোৰাইছি (কসাই)ৰ দৰে বৃত্তিগত গোটসমূহ অন্তৰ্ভুক্ত আছে। আৰ্জাল পূৰ্বৰ অস্পৃশ্য গোটেৰে গঠিত, যাক দলিত মুছলমান বুলিও কোৱা হয়। যিয়ে দলিত খ্ৰীষ্টানসকলৰ সৈতে অনুসূচিত জাতিসমূহৰ বাবে সংৰক্ষণত অন্তৰ্ভুক্ত হ’বলৈ দাবী জনাই আহিছে।
পাছমাণ্ডা হৈছে আজলাফ আৰু আৰ্জালৰ সামূহিক গোট। ই ব্যাপকভাৱে অন্যান্য পিছপৰা শ্ৰেণী আৰু অনুসূচিত জাতিকে ধৰি 'বহুজন' শ্ৰেণীৰ সৈতে মিল খায়। পাছমাণ্ডা হৈছে পাৰ্চী শব্দ, যিয়ে ‘পিছ পৰি যোৱাসকলক’ বুজায় আৰু ইয়াক মুছলমানসকলৰ মাজত পিছপৰা শ্ৰেণীক বৰ্ণনা কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰা হয় আৰু ৮০–৮৫% ভাৰতীয় মুছলমানে এই শ্ৰেণীৰ বুলি অনুমান কৰা হৈছে।
পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলক ঐতিহাসিকভাৱে প্ৰান্তীয়কৰণ কৰা হৈছে। তেওঁলোকক ৰাজিল আৰু কামিন (নিম্ন মূলৰ) হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে আৰু তেওঁলোকক অভিজাত (আশ্ৰফ) মুছলমানসকলে নিম্ন মৰ্যাদাৰ বুলি গণ্য কৰা পৰম্পৰাগত কামতহে লিপ্ত হোৱাৰ আশা কৰা হৈছে। ইছলামিক পণ্ডিতসকলে জিয়াউদ্দিন বাৰাণীৰ পৰা আৰম্ভ কৰি আশ্ৰফ আলী থানৱী আৰু আহমেদ ৰাজা খান বাৰেলৱীলৈকে এই নামকৰণসমূহক বৈধতা প্ৰদান কৰিছে। পৰম্পৰাগত বৃত্তিৰ বাহিৰত সীমিত সুযোগৰ বাবে পাছমাণ্ডা মুছলমানসকল ঐতিহাসিকভাৱে অৰ্থনৈতিকভাৱে প্ৰান্তীয়কৰণ কৰা হৈছে আৰু তেওঁলোকৰ অস্তিত্বৰ বাবে তেওঁলোক উচ্চবৰ্ণৰ জমিদাৰৰ ওপৰত নিৰ্ভৰশীল হৈ আহিছিল।
মুছলমান ভোটাৰ
নব্বৈৰ দশকত বিহাৰত আৰম্ভ হোৱা পাছমাণ্ডা আন্দোলনে জাতিৰ ৰাজনীতিকৰণ সন্দৰ্ভত নতুন আলোচনাৰ সূচনা কৰিছিল। পাছমাণ্ডা আন্দোলনে মুছলমান প্ৰতিনিধিত্ব আৰু সংগঠনৰ ওপৰত আশ্ৰফ মুছলমানৰ আধিপত্যক ধিক্কাৰ দিছিল। ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰা হৈছিল যে মুছলমান ৰাজনীতিয়ে বেছিভাগ মুছলমানৰ স্বাৰ্থক প্ৰসাৰিত নকৰে বৰঞ্চ কেৱল প্ৰভাৱশালী অভিজাত শ্ৰেণীৰ (আশ্ৰফ)ৰ এটা সৰু অংশৰ স্বাৰ্থহে প্ৰসাৰিত কৰে। ইয়াত মুছলমান সমাজৰ ভিতৰৰ আভ্যন্তৰীণ বিভাজনৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰা হৈছিল আৰু একক মুছলমান পৰিচয় আৰু ৰাজনীতিৰ ধাৰণাক প্ৰত্যাহ্বান জনোৱা হৈছিল।
বিজেপিৰ প্ৰচাৰ
অসংখ্য প্ৰবন্ধত প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীৰ হায়দৰাবাদৰ ভাষণক বিজেপিৰ পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলৰ মাজত প্ৰচাৰৰ আৰম্ভণি বুলি উল্লেখ কৰা হৈছে। কিন্তু ২০২১ চনত উত্তৰ প্ৰদেশৰ বিধানসভা নিৰ্বাচনৰ পূৰ্বেও বিজেপিয়ে পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলৰ কাষ চাপিবলৈ পৰিকল্পনা কৰিছিল। উত্তৰ প্ৰদেশৰ বিজেপি নেতৃত্বই তেওঁলোকৰ মুছলমান নেতাসকলক পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলৰ কাষ চাপিবলৈ কৈছিল। সেই বছৰতে তেওঁলোকে তিনিজন পাছমাণ্ডা মুছলমানক সংখ্যালঘু প্ৰতিষ্ঠান, সংখ্যালঘু আয়োগ, মাদ্ৰাছা ব’ৰ্ড আৰু উত্তৰ প্ৰদেশৰ উৰ্দু একাডেমীৰ অধ্যক্ষ হিচাপে নিযুক্তি দিছিল।
২০২২ চনত উত্তৰ প্ৰদেশৰ বিজেপি চৰকাৰে চৈয়দ মহছিন ৰাজাৰ ঠাইত পাছমাণ্ডা মুছলমান ডেনিছ আজাদ আনছাৰীকো ৰাজ্যিক মন্ত্ৰী হিচাপে নিযুক্তি দিছিল। আলিগড় মুছলিম বিশ্ববিদ্যালয়ৰ প্ৰাক্তন উপাচাৰ্য তাৰিক মনছুৰক উত্তৰ প্ৰদেশৰ বিধান পৰিষদৰ সদস্য তথা ২০২৩ চনত বিজেপিৰ ৰাষ্ট্ৰীয় উপ-সভাপতি হিচাপে নিযুক্তি দিছিল। আলিগড়ৰ বৈঠকত তাৰিক মনছুৰো উপস্থিত আছিল যেতিয়া প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীয়ে পাছমাণ্ডা মুছলমান সন্দৰ্ভত মন্তব্য কৰিছিল।
২০২৩ চনৰ উত্তৰ প্ৰদেশৰ পৌৰসভা নিৰ্বাচনৰ সময়ত বিজেপিয়ে বিভিন্ন পদৰ বাবে ৩৯৫ গৰাকী মুছলমান প্ৰাৰ্থী প্ৰক্ষেপ কৰিছিল। বিজেপিৰ নেতাসকলে এই প্ৰাৰ্থীসকলৰ ৯০ শতাংশতকৈ অধিক পাছমাণ্ডা মুছলমান বুলি জোৰ দি পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ প্ৰতি দলৰ উদ্বেগক উন্মোচন কৰিছে।
ভাৰতীয় ৰাজনৈতিক আৰু কল্যাণ সজাগতা পৰিষদৰ প্ৰথম অধিৱেশনত বক্তাসকল
বিজেপিয়ে সংখ্যালঘু শাখাৰ জৰিয়তে পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ কাষ চাপিবলৈ কাৰ্যসূচী আৰম্ভ কৰিছে। উত্তৰ প্ৰদেশৰ বিজেপি সংখ্যালঘু মৰ্চাই পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ সৈতে সংযোগ স্থাপন কৰাৰ উদ্দেশ্যে ৰাজ্যৰ কিছু অংশত পাছমাণ্ডা সন্মিলনৰো আয়োজন কৰিছে। মৰ্চাই ‘মোদী মিত্ৰ’ৰ দৰে পদক্ষেপৰ জৰিয়তে এই পদসমূহত পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলক নিযুক্তি দি তেওঁলোকক দলটোৰ ওচৰ চপাই অনাৰ ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰিছে। এই আঁচনিসমূহৰ প্ৰধান ‘হিতাধিকাৰী’ পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলক লক্ষ্য কৰি মুছলমান সংখ্যাগৰিষ্ঠ অঞ্চলত ‘লাভাৰ্থী সন্মিলন’ৰ আয়োজন কৰিছে।
বিজেপিয়ে কৰা প্ৰচাৰৰ বাবেই বিজেপিৰ সৈতে মিলাই নতুন পাছমাণ্ডা সংগঠন গঠন কৰা হৈছে। এই সংগঠনসমূহে পাছমাণ্ডা ভোটাৰৰ কাষ চাপিছে আৰু বিজেপিক কংগ্ৰেছ আৰু সমাজবাদী পাৰ্টিৰ ৰাজনৈতিক বিকল্প বুলি গণ্য কৰিবলৈ তেওঁলোকক উৎসাহিত কৰিছে। বিজেপিয়ে আৰম্ভ কৰা আঁচনি'লভার্থী'ৰ শিতানত পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলক হিতাধিকাৰী হিচাপে অন্তর্ভুক্ত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। তেওঁলোকে বিৰোধী দলসমূহক সমালোচনা কৰি কয় যে তেওঁলোকে কেতিয়াও তেওঁলোকৰ বাবে একো নকৰাকৈ পাছমাণ্ডা মুছলমানক ভোট বেংক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰি আহিছে।
অন্য ৰাজনৈতিক দলৰ সঁহাৰি
যেতিয়া বিজেপিয়ে পাছমাণ্ডাৰ আখ্যান ব্যৱহাৰ কৰি বিৰোধী দলসমূহক লক্ষ্য কৰি লৈছে যে তেওঁলোকে পাছমাণ্ডাৰ জনসংখ্যাৰ প্ৰতি অৱহেলা কৰিছে, তেতিয়া বিৰোধী দলসমূহ যেন তথ্যহীন হৈ পৰিছে। তেওঁলোকৰ সঁহাৰি অস্বীকাৰৰ পৰা প্ৰত্যাখ্যানলৈকে আছিল। কংগ্ৰেছ, সমাজবাদী পাৰ্টিৰ দৰে এই ৰাজনৈতিক দলসমূহে মুছলমানসকলৰ মাজত জাতি-গোষ্ঠীৰ উপস্থিতি অস্বীকাৰ কৰি সমজাতীয় ভোটিং ব্লক হিচাপে চাবলৈ জোৰ দিছে। তেওঁলোকে বিজেপিৰ এই প্ৰচাৰক মুছলমানৰ মাজত বিভাজন সৃষ্টিৰ কৌশল হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছে।
তেওঁলোকে পাছমাণ্ডা মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ উত্থানৰ দিশত কাম কৰাতকৈ ভোট লাভৰ বাবে বিজেপিয়ে মুছলমান জনসংখ্যাক বিভাজিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা বুলি অভিযোগ উত্থাপন কৰিছে। বিজেপিয়ে পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলৰ ওচৰলৈ যোৱাৰ প্ৰচেষ্টাক অসাৰ আৰু কৃত্ৰিম বুলি সমালোচনা কৰিছে। দলটোৱে প্ৰকৃততে সম্প্ৰদায়টোক প্ৰভাৱিত কৰা গাঁথনিগত সমস্যাসমূহৰ সমাধান নকৰাকৈয়ে দলটোৰ ভিতৰৰ পদত কেইজনমান পাছমাণ্ডা মুছলমান নেতাক নিযুক্তি দিয়াৰ দৰে প্ৰতীকী ইংগিত দিয়াৰ অভিযোগ উত্থাপন হৈছে।
মুছলমান মহিলা আৰু পুৰুষ ভোটাৰ
সমাজবাদী পাৰ্টিৰ মুখপাত্ৰ আমিক জামেইয়ে বিজেপিৰ এই প্ৰচাৰক ‘বিজেপিৰ ভোট লাভৰ কচৰৎ’ বুলি উল্লেখ কৰিছে। কংগ্ৰেছে ইয়াৰ উত্তৰত এখন 'বানকাৰ সন্মিলন' পাতিছিল, যিটো সম্প্ৰদায়ে ঐতিহাসিকভাৱে কংগ্ৰেছক সমৰ্থন কৰি আহিছিল। কিন্তু এই সন্মিলনত তেওঁলোকে পাছমাণ্ডা শব্দটো ব্যৱহাৰ কৰা নাছিল। কংগ্ৰেছৰ ৰাষ্ট্ৰীয় মুখপাত্ৰ উদিত কংগ্ৰেছে কংগ্ৰেছৰ ৱেবছাইটত এটা লেখা লিখি বিজেপিৰ ৰাজনীতিয়ে প্ৰকৃততে পাছমাণ্ডা মুছলমানক বলিৰ পঠা সজাই আহিছে বুলি আলোকপাত কৰিছে। অৱশ্যে নিৰ্বাচনী প্ৰচাৰত অনুপস্থিত হৈ আছে পাছমাণ্ডা মুছলমানসকল।
পাছমাণ্ডাৰ সঁহাৰি
পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ ৰাজনীতিকৰণক আদৰণি জনাইছে পাছমাণ্ডা কৰ্মীসকলে। ৰাষ্ট্ৰীয় পৰ্যায়ত পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ বিষয়টো উত্থাপন কৰাৰ বাবে প্ৰায়বোৰ কৰ্মীয়ে প্ৰধানমন্ত্ৰীক ধন্যবাদ জনাইছে। পাছমাণ্ডা কৰ্মীসকলৰ এটা অংশই বিজেপিৰ সৈতে ঘনিষ্ঠভাৱে কাম কৰি পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলক বিজেপিৰ ওচৰলৈ আনি তেওঁলোকৰ উদ্বেগক উন্মোচন কৰিছে। পাৰভেজ হানিফৰ নেতৃত্বত অল ইণ্ডিয়া পাছমাণ্ডা মুছলিম মহাজে ডানিছ আজাদ আনছাৰীৰ সৈতে ৰাজ্যজুৰি বহুত ‘পাছমাণ্ডা পঞ্চায়ত’ আয়োজন কৰিছে।
অৱশ্যে ১৯৯৮ চনত পাছমাণ্ডা মুছলিম মহাজৰ পথ প্ৰদৰ্শক আৰু প্ৰতিষ্ঠাপক আলী আনোৱাৰৰ দৰে কেইজনমান পাছমাণ্ডা নেতাই বিজেপিৰ প্ৰচাৰক সমালোচনা কৰিছে। হায়দৰাবাদত মোদীৰ ভাষণৰ কিছু সময়ৰ পিছতে আনোৱাৰে প্ৰধানমন্ত্ৰীলৈ এখন মুকলি চিঠি লিখিছিল। চিঠিখনত আনোৱাৰে কৈছিল যে পাছমাণ্ডা মুছলমানক ‘স্নেহ’ নহয় ‘সন্মান’ৰ প্ৰয়োজন। তেওঁ কয় যে বিজেপিয়ে আগবঢ়োৱা মৰমতকৈ পাছমাণ্ডা মুছলমানক সমতা আৰু মৰ্যাদাৰহে প্ৰয়োজন।
মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ প্ৰতিনিধিত্বমূলক ছবি
পাছমাণ্ডা সন্দৰ্ভত হোৱা আলোচনাই মুছলমানসকলৰ মাজত আগ্ৰহ আৰু কৌতুহলৰ সৃষ্টি কৰিছে। মানুহে পাছমাণ্ডাৰ বিষয়ে অধিক জানিবলৈ আগ্ৰহী। যিহেতু বহু পাছমাণ্ডা মুছলমান এই শব্দটোৰ বিষয়ে অজ্ঞাত, সেয়েহে ইয়াৰ প্ৰচাৰে তেওঁলোকক কৌতুহলী কৰি তুলিছে। কিছুমানে এই শব্দটোক নাকচ কৰিলেও ইয়াৰ ফলত পাছমাণ্ডা শ্ৰেণীৰ ভিতৰত প্ৰান্তীয়কৰণৰ অভিজ্ঞতাক সম্পৰ্কিত কৰিব পৰা সকলৰ মাজত এক নতুন পাছমাণ্ডা চেতনাৰ সৃষ্টি হৈছে।
সামৰণি
বিজেপিৰ প্ৰচাৰ আৰু প্ৰধানমন্ত্ৰীয়ে বাৰে বাৰে পাছমাণ্ডা মুছলমানক উল্লেখ কৰাটোৱে মুছলমানসকলৰ মাজত জাতিগত পৰিচয়টো এক ৰাজনীতিক বিষয় হৈ পৰিছে। ইয়াৰ ফলত নব্বৈৰ দশকৰ পৰা সক্ৰিয় হৈ থকা পাছমাণ্ডা আন্দোলনটোৱে নতুন গতি লাভ কৰিছে। বিজেপিয়ে অনবৰতে পাছমাণ্ডা জনগোষ্ঠীত আগ্ৰাসনৰ চেষ্টা চলাই থকাৰ সময়তে কংগ্ৰেছ, সমাজবাদী পাৰ্টিৰ দৰে দলসমূহে তেওঁলোকৰ দাবীক আওকাণ কৰিছে। কিন্তু পাছমাণ্ডা পৰিচয়ক ৰাজনীতিকৰণ কৰা হৈছে আৰু পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ এটা সৰু অংশ বিজেপিৰ লগত মিলি গ’লেও এই নির্বাচনত সহায়ক হ’ব পাৰে৷
পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ ৰাজনীতিকৰণ প্ৰান্তীয় নিম্নবৰ্ণ আৰু দলিত মুছলমানৰ বাবে আদৰণীয় পদক্ষেপ হ’লেও ইয়াৰ দ্বাৰা তেওঁলোকৰ জীৱনত কিবা পৰিৱৰ্তন আহিব নেকি সেয়া এতিয়াও লক্ষণীয়। বিজেপিৰ পাছমাণ্ডা প্ৰচাৰ কেৱল ৰাজনৈতিক কচৰৎয়ে নে পাছমাণ্ডা মুছলমানৰ ৰাজনৈতিক শ্ৰেণী সৃষ্টিৰ ৰাজনৈতিক ৰণনীতি সেয়া চোৱাটোও অত্যাৱশ্যকীয়। অৱশ্যে চলি থকা নিৰ্বাচনৰ বাবে বৃহৎ প্ৰশ্নটো হৈছে যে মুছলমানসকলে নিজৰ ধৰ্মীয় বা সামাজিক পৰিচয়ৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি ভোটদান কৰিব নে?, নিৰ্বাচনে নিৰ্ধাৰণ কৰিব যে পাছমাণ্ডা মুছলমানসকলৰ সামাজিক পৰিচয় বাবে তেওঁলোকে পাচমাণ্ডা মুছলমান হিচাপে ভোট দিব নে অথবা তেওঁলোকে বাছি লোৱা ৰাজনৈতিক দল নিৰ্বিশেষে ভোটদান কৰিব।
(লেখক এগৰাকী দিল্লী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সমাজবিজ্ঞান বিভাগৰ ডক্টৰেল স্কোলাৰ)
_(3).webp)
