ৰাছিয়াত চীনৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী ঝি জিনপিঙৰ সৈতে প্ৰধানমন্ত্ৰী নৰেন্দ্ৰ মোদী (ফাইল ফটো)
পল্লব ভট্টাচার্য
দেশৰ ভূ-ৰাজনৈতিক পৰিৱেশ প্ৰায়ে অশান্ত সাগৰৰ দৰে, সুযোগৰ জোৱাৰ আৰু প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাৰ আন্তঃপ্ৰবাহৰ লগে লগে ই পৰিৱৰ্তিত হয়। ভাৰতৰ বাবে এই গতিশীলতা বাংলাদেশ, চীন আৰু বহল বিশ্বৰ সৈতে ইয়াৰ সম্পৰ্কত আটাইতকৈ স্পষ্টভাৱে প্ৰতিফলিত হৈছে।
দিল্লীৰ সৈতে ঘনিষ্ঠভাৱে জড়িত শ্বেখ হাছিনাক ২০২৫ চনৰ ৫ মাৰ্চত অপসাৰণৰ পিছত ভাৰত-বাংলাদেশৰ মাজত দ্বিপাক্ষিক সম্পৰ্কত ফাট মেলে। তথাপিও এই ৰাজনৈতিক উত্তেজনাৰ মাজতে ভাৰতে ২০২৫ চনৰ ১৭ আগষ্টৰ পৰা বাংলাদেশলৈ মাত্ৰ ২৩০ মেট্ৰিক টন পিঁয়াজৰ ৰপ্তানি পুনৰ আৰম্ভ কৰি নৰম স্থিতিৰ পৰিচয় দিলে। বজাৰ মূল্যতকৈ ইয়াৰ বাৰ্তা বহু বেছি গুৰুত্বপূৰ্ণ। ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে চৰকাৰসমূহ বিফল হ’ব পাৰে, কিন্তু মানুহৰ মাজৰ বন্ধন স্থায়ী হোৱা উচিত।
স্থায়ী আৰু অস্থায়ীক পৃথক কৰাৰ এই দৃষ্টিভংগী এতিয়া ভাৰতৰ বৈদেশিক নীতিৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ পৰিছে। ৰাষ্ট্ৰপতি ড’নাল্ড ট্ৰাম্পৰ কাৰ্যকালৰ সময়ত আমেৰিকাৰ সৈতে আৰম্ভ হোৱা শুল্ক যুদ্ধই ভাৰতক সোঁৱৰাই দিছে যে মহাশক্তিসমূহে প্ৰায়ে বাণিজ্যক অস্ত্ৰ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰে, যাৰ ফলত আমাৰ দৰে দেশসমূহে অৰ্থনৈতিক বাস্তৱবাদ আৰু কৌশলগত স্বায়ত্তশাসনৰ মাজত সুক্ষ্ম ভাৰসাম্য বজাই ৰাখিবলৈ বাধ্য হয়। এই সুক্ষ্ম ভাৰসাম্য চীনৰ সৈতে ভাৰতৰ জটিল আৰু প্ৰায়ে অস্থিৰ অথচ অপৰিহাৰ্য সম্পৰ্কত আটাইতকৈ স্পষ্টভাৱে প্ৰতিফলিত হৈছে।
২০২৫ চনৰ ১৮ আগষ্টত চীনৰ বৈদেশিক মন্ত্ৰী ৱাং য়ীৰ তিনি বছৰৰ পাছত দিল্লী ভ্ৰমণ এক টাৰ্নিং পইণ্ট হিচাপে পৰিগণিত হৈছে। ৰাষ্ট্ৰীয় নিৰাপত্তা উপদেষ্টা অজিত ডোভাল আৰু বৈদেশিক পৰিক্ৰমা মন্ত্ৰী এছ জয়শংকৰৰ সৈতে তেওঁৰ আলোচনাই প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীৰ আগন্তুক চীন ভ্ৰমণৰ ভিত্তি স্থাপন কৰে। উল্লেখ্য যে, সাত বছৰৰ ভিতৰত প্ৰথমবাৰৰ বাবে চাংহাই সহযোগিতা সংস্থাৰ শীৰ্ষ সন্মিলনত প্ৰধানমন্ত্ৰী মোদীয়ে অংশগ্ৰহণ কৰিব।
২০২০ চনৰ গালৱান সংঘাতৰ পিছত দুয়োখন দেশৰ বাবে নতুনকৈ আৰম্ভ হোৱা আলোচনাৰ ভাবমূর্তি ইয়াৰ অন্তর্নিহিত বার্তাৰ দৰেই অত্যন্ত গুৰুত্বপূৰ্ণ আছিল৷ দীৰ্ঘদিন ধৰি ইজনে সিজনক সন্দেহৰ দৃষ্টিৰে চাই থকা হাতী আৰু ড্ৰেগনে পুনৰ একেলগে খোজ কঢ়াৰ সম্ভাৱনাৰ সন্ধান কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।
ভাৰত-চীনৰ মাজত অনুষ্ঠিত এখন বৈঠকৰ দৃশ্য
এই আন্তৰিকতা কেৱল কূটনৈতিক নাছিল। ক'ভিড-১৯ মহামাৰী আৰু সীমান্ত সংঘৰ্ষৰ পিছত স্থগিত ৰখা প্ৰত্যক্ষ বিমান সেৱা পুনৰ আৰম্ভ হোৱাটোৱে আকাশ আৰু হৃদয় মুকলি হোৱাৰ সংকেত দিছে। লিপুলেখ, শিপকি লা আৰু নাথু লাৰ মাজেৰে পৰম্পৰাগত সীমান্ত বাণিজ্যিক পথ পুনৰ আৰম্ভ হোৱাটোৱে বাণিজ্যতকৈ সাংস্কৃতিক তাৎপৰ্য্য অধিক বহন কৰে যদিও কূটনীতিৰ ক্ষেত্ৰত এইবোৰে আটাইতকৈ গধুৰ বাৰ্তা বহন কৰে। আনকি ২০২১ চনৰ পিছত চীনলৈ ভাৰতৰ প্ৰথম ডিজেল চালানেও দেখুৱাইছে যে ৰাজনীতিয়ে দ্বিধাবোধৰ সৃষ্টি কৰা পথ অৰ্থনীতিয়ে মুকলি কৰিব পাৰে।
কিন্তু কোনো মিলন তাৰ ছাঁ অবিহনে নাহে। বিচ্ছিন্নতা চুক্তিয়ে উপৰিভাগত শান্তি আনে যদিও প্ৰকৃত নিয়ন্ত্ৰণ ৰেখাৰ কাষত এতিয়াও হাজাৰ হাজাৰ সৈন্য নিয়োজিত হৈ আছে। তিব্বতত চীনৰ আন্তঃগাঁথনিগত উচ্চাকাংক্ষা আৰু পাকিস্তানৰ প্ৰতি ইয়াৰ অটল সমৰ্থন ভাৰতৰ বাবে জটিল বিষয় হৈয়ে আছে। একেদৰে প্ৰায় ১০০ বিলিয়ন ডলাৰৰ বাণিজ্যিক ঘাটিয়ে ভাৰতৰ অৰ্থনৈতিক সম্পৰ্কৰ ভাৰসাম্যৰ প্ৰতি ভাবুকি কঢ়িয়াই আনিছে। গতিকে এই নতুন ঘনিষ্ঠতাক পূৰ্ণাংগ মিলন হিচাপে নহয়, কৌশলগত বাস্তৱবাদ হিচাপেহে গণ্য কৰা উচিত।
তথাপিও ইতিহাসে শিকাইছে যে এনে কৌশলগত পুনৰ মিলনে এখন দেশৰ গতিপথ সলনি কৰিব পাৰে। ট্ৰাম্পৰ শুল্ক নিৰ্দেশনাৰ বিৰুদ্ধে যৌথ প্ৰতিৰোধে বাহ্যিক হেঁচাত দিল্লী আৰু বেইজিঙক একত্ৰিত কৰিছে, যিয়ে প্ৰমাণ কৰিছে যে প্ৰতিকূলতাই কেতিয়াবা অপ্ৰত্যাশিত বন্ধনৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে। গালৱানৰ সংঘৰ্ষৰ পৰা দিল্লীৰ আলোচনালৈকে ভাৰত-চীন সম্পৰ্কৰ ধাৰা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় কূটনীতিৰ ভংগুৰতা আৰু স্থিৰতাৰ প্ৰতিফলন।
শেষত ভাৰতৰ বাবে প্ৰত্যাহ্বান হিচাপে দেখা দিছে তাৎক্ষণিক তিনিটা D যেনে বিচ্ছিন্নতা (Disengagement), উত্তেজনা হ্রাস (De-escalation), আৰু সেনা প্ৰত্যাহাৰ (De-induction)ৰ পৰা তিনিটা C ক্ৰমে আস্থা (Confidence), সহযোগিতা (Cooperation), আৰু অংশীদাৰিত্ব (Collaboration) লৈ অগ্ৰসৰ হোৱা। কাৰণ এই যুগত যেতিয়া বিশ্বই একেলগে জলবায়ু পৰিৱৰ্তন, মহামাৰী, শক্তিৰ সুৰক্ষা আদিৰ দৰে সংকটৰ সন্মুখীন হৈছে, তেনে পৰিস্থিতিত ড্ৰেগন বা হাতীয়ে অকলে শক্তি প্ৰদৰ্শন কৰিব নোৱাৰে।
ৰবীন্দ্ৰনাথ ঠাকুৰে এবাৰ তেওঁৰ কবিতাত লিখিছিল--“কেৱল থিয় হৈ পানীলৈ চাই সাগৰ পাৰ হ’ব নোৱাৰি।” ঠিক সেইদৰে ভাৰত আৰু চীনৰ বাবেও পথ অতি স্পষ্ট: সতৰ্কতাৰে কিন্তু অবিৰতভাৱে একেলগে আগবাঢ়ি নগ'লে অনাস্থাৰ ঘূৰ্ণীবতাহত আবদ্ধ হৈ পৰাৰ আশংকা থাকিব। খোজবোৰে হয়তো দ্বিধাবোধ কৰিব, কিন্তু ইতিহাসৰ সুৰে দুয়োকে নাচিবলৈ মাতিছে।
(লেখক অসম চৰকাৰৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত আৰক্ষী সঞ্চালক প্ৰধান; অসম লোকসেৱা আয়োগৰ প্ৰাক্তন অধ্যক্ষ আৰু 'আৱাজ-দ্য ভইচ অসম'ৰ মুখ্য কাৰ্যবাহী বিষয়া)
