ডঃ অহি উদ্দীন আহমেদ
ঐতিহাসিকভাৱে ভাৰতবৰ্ষত মুছলমান লোকৰ সংখ্যা বেছি নাছিল। কিন্তু সময়ৰ লগে লগে ই এক বৃহৎ মুছলমান জনসংখ্যাৰ বাসস্থান হৈ পৰিল। বিশেষকৈ বঙালী মুছলমানসকল বিশ্বৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম মুছলমান গোট হিচাপে পৰিগণিত হৈছে। এইটো কেনেকৈ হ’ল সেই সম্পৰ্কে বহুতেই প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰে।
কিন্তু দুৰ্ভাগ্যজনকভাৱে এই বিষয়টোৰ ওপৰত বহু বিভ্ৰান্তিকৰ আলোচনাৰ ফলত বহু ভুল বুজাবুজিৰ সৃষ্টি হৈছে। যাৰ সহায়ত কিছুমান সোঁপন্থী গোটে মুছলমান শাসনৰ সময়ত হিন্দুসকলক বলপূৰ্বকভাৱে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰা বুলি দাবী কৰে। ভাৰত উপমহাদেশত ইছলাম কেনেদৰে বিয়পি পৰিল সেই বিষয়ে বুজিবলৈ কিছু সাধাৰণ তত্ত্ব আছে। ইয়াৰে এটা তত্ত্বক "প্ৰব্ৰজন তত্ত্ব" বোলা হয়। এই তত্ত্ব অনুসৰি ভাৰত উপমহাদেশৰ মুছলমানসকল ইতিহাসৰ বিভিন্ন সময়ত আৰব, তুৰস্ক, পাৰস্য আদি অন্যান্য মুছলমান দেশৰ পৰা ইয়ালৈ প্ৰব্ৰজন কৰা লোকৰ বংশধৰ।
ভাৰতীয় মুছলমান লোক
এই তত্ত্বটো প্ৰথমে ১৮৯৫ চনত প্ৰকাশিত "হাকিকাতে মুছলমান-ই-বাংলাহ" (The Origin of Musalmans of Bengal) নামৰ গ্ৰন্থখনত প্ৰস্তাৱ কৰিছিল। বিশেষকৈ মুছলমান শাসনৰ সময়ত বিদেশৰ পৰা ভাৰতলৈ প্ৰব্ৰজন কৰা সেই নগণ্য সংখ্যক মুছলমানৰ ক্ষেত্ৰতহে এই প্ৰব্ৰজন তত্ত্ব প্ৰযোজ্য। ইয়াত বিদেশী মুছলমানৰ উৎপত্তিৰ ব্যাখ্যা কৰা হৈছে আৰু খিলঞ্জীয়া ধৰ্মান্তৰিত লোকৰ বিপুল সংখ্যকক বুজোৱা হোৱা নাই।
দ্বিতীয় এটা তত্ত্বৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে ভাৰতত মুছলমান শাসনৰ সময়ত কিছু সংখ্যক হিন্দুলোকে ভূমি, উন্নত চাকৰি বা অৰ্থনৈতিক সুবিধা লাভৰ বাবে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল। কিন্তু লগতে এই তত্ত্বই যুক্তি আগবঢ়ায় যে এনে ধৰ্মান্তৰকৰণ অতি বিৰল আছিল, প্ৰায় নগণ্য আছিল আৰু আঙুলি মূৰত গণনা কৰিব পাৰি। অৰ্থাৎ এই তত্ত্বই এইটোও বুজোৱা নাছিল যে, কেৱল অৰ্থনৈতিক লাভৰ বাবে বহুলোকে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল।
বিশেষকৈ কিছু হিন্দু সোঁপন্থী পণ্ডিতৰ মতে, বহু হিন্দুক মুছলমান আগ্ৰাসী আৰু শাসকে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। "তেজ আৰু তৰোৱাল" তত্ত্ব নামেৰে পৰিচিত এই তত্ত্বৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে, মুছলমানসকলে কোৰাণ আৰু তৰোৱালক তেওঁলোকৰ কল্পিত উদ্দেশ্যৰ প্ৰতীক হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰি বলপূৰ্বকভাৱে মানুহক ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰাৰ উদ্দেশ্যেৰে ভাৰতলৈ আহিছিল। সেই শাসকসকলে বলপূৰ্বকভাৱে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰাবৰ বাবে এহাতে কোৰাণ আৰু আনহাতে তৰোৱাল লৈ আহিছিল।
এই তত্ত্ব অনুসৰি মুছলমান আগ্ৰাসী আৰু শাসকৰ নৃশংস ব্যৱহাৰৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ স্থানীয় লোকসকলে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল। যিহেতু ভাৰতত একাধিকবাৰ মুছলমানে আক্ৰমণ কৰি শাসন কৰিছিল, সেয়েহে সম্ভৱত কিছুমান মানুহক ধৰ্মান্তৰিত কৰিবলৈ বাধ্য কৰা হৈছিল। যিহেতু সেই সময়ত ভাৰতবৰ্ষত বহু মুছলমান শাসকে যুগ যুগ ধৰি শাসন কৰিছিল, সেয়েহে বলপূৰ্বক ধৰ্মান্তৰকৰণ কৰাটো আওঁকাণ কৰিব নোৱাৰি।
১৮৯৫ চনত প্ৰকাশিত "হাকিকাতে মুছলমান-ই-বাংলাহ" (The Origin of Musalmans of Bengal) নামৰ গ্ৰন্থখন
ভাৰতত ইছলাম কিদৰে বিয়পি পৰিল সেই সম্পৰ্কে আন এটা তত্ত্ব আছে, যাক "হলিমেন তত্ত্ব" বা চুফী তত্ত্ব বুলি জনা যায়। এই তত্ত্ব অনুসৰি স্থানীয় জনসাধাৰণৰ মাজত ইছলাম প্ৰচাৰত চুফী সন্তসকলে উল্লেখযোগ্য ভূমিকা পালন কৰিছিল। তেওঁলোকে সম্ভৱতঃ তেওঁলোকৰ শিক্ষা, আধ্যাত্মিক অনুশীলন আৰু মানুহৰ সৈতে হোৱা আধ্যাত্মিক বাৰ্তালাপৰ জৰিয়তে এই কাম কৰিছিল।
চুফী তত্ত্ব অনুসৰি বহু নিম্নবৰ্ণৰ (নিম্ন জাতি) ভাৰতীয়ই সমতা আৰু ভাতৃত্ববোধৰ বাৰ্তাৰ বাবেই ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল। চুফী সন্তসকলে হতাশগ্ৰস্ত লোকসকলৰ মাজত বাস কৰিছিল আৰু তেওঁলোকৰ সেৱা প্ৰতি নিষ্ঠাবান আছিল। জাতি-ধৰ্ম নিৰ্বিশেষে তেওঁলোকৰ আধ্যাত্মিক স্থানসমূহ সাধাৰণ জনসাধাৰণৰ বাবে আকৰ্ষণৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ পৰিছিল। এই চুফীসকলৰ আধ্যাত্মিক স্থানসমূহে ইছলাম প্ৰচাৰত সহায় কৰিছিল। লাখ লাখ লোকক এই বিশ্বাসৰ প্ৰতি আকৰ্ষণ কৰিছিল। আচলতে দাবী কৰা হৈছে যে আজমেৰৰ এজন চুফী সাধু খোৱাজা মইন-উদ্দিন চিষ্টিৰ প্ৰভাৱত প্ৰায় ৯০ লাখ লোকে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল।
মুছলমান পণ্ডিতসকলে প্ৰস্তাৱ কৰা আটাইতকৈ জনপ্ৰিয় তত্ত্বটো হ’ল ‘সামাজিক মুক্তি তত্ত্ব। এই "সামাজিক মুক্তি তত্ত্ব"ৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে, হিন্দু জাতি ব্যৱস্থাত সন্মুখীন হোৱা সামাজিক বৈষম্য আৰু অত্যাচাৰৰ পৰা হাত সাৰিবলৈ বিশেষকৈ নিম্নবৰ্ণ আৰু অস্পৃশ্য লোকৰ বহু হিন্দুৱে ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল। ইছলামৰ সমতা আৰু ন্যায়ৰ বাৰ্তাই তেওঁলোকক আকৰ্ষণ কৰিছিল, সামাজিক মুক্তিৰ সুযোগ প্ৰদান কৰিছিল।
ভাৰতবৰ্ষৰ ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণৰ ক্ষেত্ৰত এই তত্ত্বটোৱেই আটাইতকৈ উপযুক্ত। এই তত্ত্ব সমূহৰদ্বাৰা ভাৰতত মানুহে কিয় ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিলে সেই কথা বুজাবলৈ চেষ্টা কৰিলেও, ইয়াৰ সীমাবদ্ধতা আছে। এই তত্ত্বসমূহৰ সৈতে ভাৰতৰ মুছলমান জনসংখ্যাৰ ভৌগোলিক বিতৰণৰ সৈতে সম্পূৰ্ণৰূপে মিল নাই। উদাহৰণস্বৰূপে, পশ্চিম পঞ্জাৱ আৰু পূব বংগৰ দৰে সৰ্বাধিক সংখ্যক ধৰ্মান্তৰকৰণ হোৱা অঞ্চলবোৰ আটাইতকৈ শক্তিশালী মুছলমান শাসন বা আটাইতকৈ কঠিন জাতি ব্যৱস্থা থকা অঞ্চল আছিল বুলি ক’ব নোৱাৰি। ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে, এই তত্ত্বসমূহে যিসমূহ কাৰণ প্ৰস্তাৱ কৰিছে তাতকৈ ধৰ্মান্তৰকৰণৰ কাৰণসমূহ অধিক জটিল হ’ব পাৰে।
চুফী নৃত্য পৰিবেশনৰ এক দৃশ্য
এই অঞ্চলসমূহৰ মুছলমান জনসংখ্যা আজিলৈকে সীমিত। যিটো পূব বংগ আৰু পশ্চিম পঞ্জাৱত সৰ্বাধিক সংখ্যক ধৰ্মান্তৰকৰণৰ হোৱাৰ তথ্য লাভ কৰা হৈছে। আমোদজনক কথাটো হ’ল যে, ভাৰতৰ আন আন অঞ্চলৰ দৰে পূব বংগ মুছলমান শাসনৰ অধীনত নাছিল, তথাপিও ইয়াত ধৰ্মান্তৰিত লোকৰ সংখ্যা বহু বেছি আছিল। ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে, এই অঞ্চলসমূহত ধৰ্মান্তৰকৰণৰ কাৰকসমূহ অন্য অঞ্চলৰ তুলনাত পৃথক হ’ব পাৰে।
ঔৰংজেৱৰ সময়ত মধ্য ভাৰতত মুছলমান জনসংখ্যা তুলনামূলকভাৱে কম আছিল, প্ৰায় ৪%। ৰাজস্থান, উত্তৰ প্ৰদেশ, দিল্লী, আৰু বিহাৰ-উৰিষ্যাৰ দৰে আন অঞ্চলত মুছলমান জনসংখ্যা ৯%ৰ পৰা ১৪%ৰ ভিতৰত আছিল। আনকি হায়দৰাবাদ আছিল মুছলমান প্ৰধান ৰাজ্য, তাতো মুছলমান জনসংখ্যা আছিল মাত্ৰ প্ৰায় ১০%, আৰু ইয়াৰে অধিকাংশই বিদেশী বংশৰ আছিল। এই তথ্যই আমাক সেই সময়ছোৱাত ভাৰতত মুছলমানসকলৰ জনগাঁথনিগত বিতৰণৰ ধাৰণা দিয়ে। তথ্যৰ প্ৰতি লক্ষ্য ৰাখি ভাৰতত ইছলাম ধৰ্মান্তৰকৰণ সম্পৰ্কীয় পৰম্পৰাগত তত্ত্বসমূহত সম্পূৰ্ণ ব্যাখ্যা কৰা যেন নালাগে।
সমগ্ৰ ভাৰততে চুফী কাৰ্যকলাপ ব্যাপক আছিল যদিও ধৰ্মান্তৰকৰণ কিছুমান অঞ্চলত সীমাবদ্ধ আছিল। ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিক লাভৰ বাবে বলপূৰ্বক ধৰ্মান্তৰকৰণৰ দৃষ্টান্ত আছিল, যদিও এইবোৰ বৃহৎ পৰিসৰৰ ধৰ্মান্তৰকৰণৰ প্ৰধান কাৰক নাছিল।ভাৰতৰ কঠোৰ জাতি ব্যৱস্থা যুগ যুগ ধৰি চলি আহিছিল, যাৰ ফলত তীব্ৰ সামাজিক বৈষম্য আৰু নিম্ন জাতি আৰু দলিতসকলৰ ওপৰত অমানৱীয় পৰিবেশৰ সৃষ্টি হৈছিল। ইয়াৰ বিপৰীতে ইছলামৰ সামাজিক সমতা, সকলো মানুহৰ প্ৰতি সন্মান আৰু সাৰ্বজনীন মূল্যবোধৰ বাৰ্তাই হয়তো পৰিৱৰ্তন বিচৰাসকলৰ বাবে আকৰ্ষণীয় আছিল।
ইছলামৰ সমতাৰ বাৰ্তাই হয়তো জাতি ব্যৱস্থাৰদ্বাৰা শোষিত নিম্নবৰ্ণৰ হিন্দু, বৌদ্ধ, আৰু খিলঞ্জীয়া লোকসকলক আকৰ্ষণ কৰা বুলি ধাৰণা কৰা হয় যদিও, ভাৰতৰ মুছলমান জনসংখ্যাৰ ভূগোলে এই তত্ত্বক সমৰ্থন নকৰে। উত্তৰ ভাৰতৰ দৰে শক্তিশালী জাতি ব্যৱস্থা থকা অঞ্চলত ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণৰ বিশেষ পৰিৱৰ্তন দেখা নগ’ল। আনহাতে তুলনামূলকভাৱে কম কঠিন জাতি ব্যৱস্থা থকা পূব বংগ আৰু পশ্চিম পঞ্জাবৰ দৰে অঞ্চলত বৃহৎ পৰিসৰৰ ধৰ্মান্তৰকৰণ হৈছিল।
সদৌ অসম ছাত্ৰ সন্থাৰ অবৈধ বাংলাদেশী বহিস্কাৰৰ দাবীত কৰা প্ৰতিবাদৰ এক দৃশ্য
আমোদজনক কথাটো হ’ল, পূব বংগত বৃহৎ পৰিসৰৰ ইছলাম ধৰ্মান্তৰকৰণ ঘটিছিল। যিটো অঞ্চলত আৰ্য সংস্কৃতি আৰু মুছলমান আক্ৰমণকাৰী তুলনামূলকভাৱে পলমকৈ আহিছিল। বংগৰ সাংস্কৃতিক পৰিৱেশ সম্ভৱতঃ ইয়াৰ জনজাতীয় শিপাৰদ্বাৰা প্ৰভাৱিত হৈছিল। যিটো হয়তো ভাৰতৰ অন্যান্য অঞ্চলত প্ৰচলিত আৰ্য্য সংস্কৃতিতকৈ অধিক উদাৰ আৰু সহজ আছিল।
বংগত বৌদ্ধ শাসকসকলে ব্ৰাহ্মণিক সংস্কৃতিক প্ৰসাৰিত কৰা নাছিল। যাৰ অৰ্থ হয়তো সহজ জাতি ব্যৱস্থা আছিল। সামাজিক মুক্তি তত্ত্বটো যদি সঁচা হ’লহেঁতেন তেন্তে উত্তৰ ভাৰতত ইছলাম ধৰ্মলৈ অধিক ধৰ্মান্তৰকৰণ হোৱাৰ আশা কৰিব পৰা গ'লহেতেন, য’ত জাতি ব্যৱস্থা অধিক শক্তিশালী আছিল। কিন্তু ইয়াৰ বিপৰীতটোহে দেখা হ’ল। তাৰ পৰিৱৰ্তে পূব বংগত অধিক ধৰ্মান্তৰকৰণ হোৱা দেখা গ'ল। গতিকে ভাৰতত ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণৰ প্ৰাথমিক ব্যাখ্যা হিচাপে 'সামাজিক মুক্তি তত্ত্ব'ক সম্পূৰ্ণৰূপে মানি ল'ব নোৱাৰি।
১৯৯৪ চনত ৰিচাৰ্ড ইটনৰ "ইছলামৰ উত্থান আৰু বংগ সীমান্ত" নামৰ গ্ৰন্থখনে ভাৰতত বিশেষকৈ পূব বংগত ইছলাম ধৰ্মান্তৰকৰণ সম্পৰ্কীয় গতানুগতিক তত্ত্বসমূহক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল। ইটনৰ কামে এক সতেজ দৃষ্টিভংগী প্ৰদান কৰিছিল, য'ত পূৰ্বৰ ব্যাখ্যাসমূহক প্ৰশ্ন কৰিছিল আৰু অঞ্চলটোত ইছলামৰ প্ৰসাৰৰ বিষয়ে নতুন অন্তৰ্দৃষ্টি আগবঢ়াইছিল। ইটনৰ "সীমান্ত তত্ত্ব"ৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে পূব বংগত ইছলামৰ প্ৰসাৰ অঞ্চলটোৰ সীমাৰেখাৰ সৈতে জড়িত আছিল- ৰাজনৈতিক, সাংস্কৃতিক, আৰু অৰ্থনৈতিক। ষোল্লশ শতিকাত তুৰ্কো-আফগান শাসকসকলে বংগৰ অভ্যন্তৰীণ অঞ্চললৈ সম্প্ৰসাৰণ কৰিছিল। সেই সময়তে নদীৰ গতিপথ স্থানান্তৰিত হোৱাৰ বাবে এক উল্লেখযোগ্য পৰিৱেশ পৰিৱৰ্তন ঘটিছিল, কৃষিহীন উৰ্বৰ ভূমিৰ বিশাল অঞ্চলৰ সৃষ্টি হৈছিল।
বংগ জয় কৰাৰ পিছত তুৰ্কো-আফগান শাসকসকলে ৰাজ্যৰ ৰাজহ বৃদ্ধিৰ বাবে পূৰ্বতে খেতি নকৰা বনাঞ্চলত কৃষিৰ প্ৰৱৰ্তন কৰি অৰ্থনৈতিক সম্প্ৰসাৰণৰ সূচনা কৰিছিল। ইয়াক লাভ কৰিবলৈ তেওঁলোকে এই অঞ্চলসমূহত কৃষিৰ বিকাশৰ বাবে অগ্ৰণী মালিক বা উদ্যোগী নিযুক্তি দিছিল। ইয়াৰ পিছত এই মালিকসকলে বিভিন্ন পটভূমিৰ লোকক মাটিত কাম কৰিবলৈ নিযুক্তি দিছিল, যাৰ ফলত ৰাজ্যখনৰ বাবে ৰাজহ আহৰণ কৰিব পৰা কৃষিভিত্তিক গাঁও সম্প্ৰদায়ৰ উত্থান ঘটিছিল।
সমূহীয়া নামাজ পঢ়িছে মুছলমান লোকসকলে
বংগৰ মধ্যযুগীয় মুছলমান ৰাষ্ট্ৰই খানকাহ, মছজিদ, মন্দিৰ আদি ধৰ্মীয় অনুষ্ঠানক মাটি প্ৰদান কৰিছিল আৰু তেওঁলোকক উদাৰতাৰে সমৰ্থন কৰিছিল। এই প্ৰতিষ্ঠানসমূহে অঞ্চলটোৰ ইছলামকৰণত মূল ভূমিকা পালন কৰিছিল। কিয়নো স্থানীয় কৃষকসকলে তেওঁলোকৰ প্ৰভাৱত আহি বৃহৎ সংখ্যক ইছলাম গ্ৰহণ কৰিছিল। সেই লোকসকলে ইছলামৰ কেৱল সমতাবাদী মতাদৰ্শৰ বাবে ধৰ্মান্তৰিত হোৱা নাছিল। বৰঞ্চ বহু কৃষকে ভূমি আৰু ইয়াক সমৰ্থন কৰা প্ৰতিষ্ঠানসমূহৰ সৈতে বান্ধ খাই ইছলামক নিজৰ কৃষি জীৱনশৈলীৰ অংশ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছিল।
বংগৰ সম্প্ৰসাৰণে দুটা মূল উদ্দেশ্য সাধন কৰিছিল: ই বনাঞ্চলসমূহক কৃষিভূমিলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছিল। ৰাজ্যখনৰ বাবে ৰাজহ আহৰণ কৰিব পৰাকৈ এক কৃষিভিত্তিক সম্প্ৰদায়ৰ সৃষ্টি কৰিছিল আৰু ই ৰাষ্ট্ৰৰ প্ৰতি আনুগত্যশীল গাঁও সম্প্ৰদায় প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। অৰ্থনৈতিক, ধৰ্মীয় আৰু ৰাজনৈতিক সীমা বিস্তাৰ হোৱাৰ লগে লগে ইছলাম ধৰ্মৰ প্ৰসাৰ ঘটিল আৰু এই অঞ্চলটো মোগল সাম্ৰাজ্যৰ সৈতে অধিক সংযুক্ত হৈ পৰিল। এই প্ৰক্ৰিয়াই অৰ্থনৈতিক বিকাশ, ধৰ্মান্তৰকৰণ আৰু ৰাষ্ট্ৰ একত্ৰীকৰণৰ সৈতে ফলপ্ৰসূভাৱে সংযোগ স্থাপন কৰিছিল।
ফলস্বৰূপে পূব বংগত বৃহৎ ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণৰ তথ্য পোৱা যায় আৰু বঙালী মুছলমানসকল আজি বিশ্বৰ দ্বিতীয় বৃহত্তম জনগোষ্ঠীয় মুছলমান গোটত পৰিণত হয়। এই ধৰ্মান্তৰকৰণ সম্পূৰ্ণ শান্তিপূৰ্ণ ভাবে হৈছিল। ইয়াত কোনো তৰোৱাল বা বল প্ৰয়োগ হোৱা নাছিল।ইয়াৰদ্বাৰা স্পষ্ট হয় যে, বলপূৰ্বক ধৰ্মান্তৰকৰণ ৰাষ্ট্ৰৰ নীতি নাছিল। মোগল সেনাপতি ইছলাম খানে প্ৰকৃততে নিজৰ বিষয়াজনক অনুমতি অবিহনে হিন্দু মালিকৰ পুত্ৰক ধৰ্মান্তৰিত কৰাৰ বাবে শাস্তি দিছিল। ইয়াৰ পৰা অনুমান কৰিব পাৰি যে, মোগল প্ৰশাসনে নিজৰ প্ৰজাৰ ধৰ্মীয় পছন্দ আৰু স্বাধীনতাক সন্মান কৰিছিল। সোপন্থী হিন্দুত্ববাদী পণ্ডিতসকলে বলপূৰ্বক ধৰ্মান্তকৰণৰ তত্বক সমৰ্থন কৰে যদিও এয়া প্ৰকৃত সত্য নাছিল।
১৮৭২ চনৰ লোকপিয়লত এটা আচৰিত পৰিঘটনা উন্মোচিত হৈছিল, পূব বংগৰ বৃহৎ সংখ্যক খিলঞ্জীয়াই ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণ কৰিছিল। এই বৃহৎ পৰিৱৰ্তন অঞ্চলটোৰ বাবে অনন্য আছিল। পশ্চিম পঞ্জাব আছিল ভাৰতবৰ্ষৰ আন এক ধৰ্মান্তকৰণ হোৱা উল্লেখযোগ্য বৃহৎ অঞ্চল। বংগত ধৰ্মান্তৰকৰণৰ পৰিসৰ উল্লেখযোগ্য আছিল আৰু ই ঔপনিৱেশিক প্ৰশাসকসকলক অস্বস্তিকৰ কৰি তুলিছিল।
ভাৰত-বাংলা সীমান্তত কঠোৰ নিৰাপত্তাৰ মাজত নাগৰিকৰ নথি-পত্ৰ পৰীক্ষা কৰি আছে সীমান্তৰক্ষী জোৱানসকলে
ইছলামে সামাজিক মুক্তি বিচৰা নিম্নবৰ্ণৰ হিন্দুসকলক আকৰ্ষণ কৰিছিল বুলি ভুল ধাৰণা কৰা হয়। কিয়নো যদি তেনে হ'লহেতেন আৰ্য সভ্যতাৰ দৰে কঠিন জাতি ব্যৱস্থা থকা অঞ্চলসমূহত ধৰ্মান্তৰকৰণৰ হাৰ যথেষ্ট কম আছিল। বৰঞ্চ মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰত একেধৰণৰ সামাজিক স্তৰ আৰু জাতিসদৃশ গাঁথনিৰ সৃষ্টি হৈছিল। মুছলমানসকলৰ মাজত এই আভ্যন্তৰীণ সামাজিক স্তৰবিভাজনে জাতি ব্যৱস্থাটোক প্ৰতিফলিত কৰিছিল। যাৰ ফলত সামাজিক মুক্তি বিচৰাসকলৰ প্ৰতি ইয়াৰ আকৰ্ষণ হ্ৰাস হৈছিল।
নতুন মুছলমান ধৰ্মান্তৰিতসকলক একে ধৰ্মৰ অংশীদাৰ হোৱাৰ পিছতো পূৰ্বৰ মুছলমান লোকসকলে সমান হিচাপে গণ্য কৰা নাছিল। বৰঞ্চ তেওঁলোকৰ ধৰ্মান্তৰিত হোৱাৰ পূৰ্বৰ অৱস্থাৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি প্ৰায়ে বিচাৰ কৰা হৈছিল। বিদেশী বংশৰ দাবী কৰা আশ্ৰাফ মুছলমানসকলে উচ্চ সামাজিক মৰ্যাদা লাভ কৰিছিল আৰু ধৰ্মান্তৰিত মুছলমানসকলৰ বিৰুদ্ধে বৈষম্য কৰিছিল। মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰত এই সামাজিক স্তৰবৃত্তই বিশেষকৈ নিপীড়িতসকলৰ বাবে সামাজিক মুক্তিৰ মাধ্যম হিচাপে ইছলামৰ সম্ভাৱনাক ক্ষতিগ্ৰস্ত কৰিছিল। ফলত ভাৰতত ইছলাম ধৰ্ম গ্ৰহণৰ গতি অতি সীমিত হৈ পৰিছিল।
মুছলমান সেনাই জয় কৰা আন বহু অঞ্চলৰ বিপৰীতে চীন আৰু ভাৰতত সীমিত ইছলামকৰণ দেখা গৈছিল। প্ৰাৰম্ভিক সামৰিক আক্ৰমণৰ পিছতো বৰ্তমানৰ সামাজিক গাঁথনি বিশেষকৈ জাতি ব্যৱস্থাৰ বাবে ইছলামৰ প্ৰসাৰ বাধাপ্ৰাপ্ত হৈ পৰিছিল। মুছলমান সম্প্ৰদায়ৰ ভিতৰতে জাতি আৰু সামাজিক বৈষম্যৰ অটলতাই ইছলামৰ একত্ৰীকৰণ শক্তি হিচাপে আবেদন কৰাত বাধাৰ সৃষ্টি কৰিছিল। যাৰ ফলত এই অঞ্চলসমূহত ইয়াৰ গ্ৰহণ সীমিত হৈ পৰিছিল।
(লেখক এগৰাকী শিক্ষক, সামাজিক গৱেষক আৰু পাছমাণ্ডা সমাজকৰ্মী)
