চাকুইব চেলিম
ভাৰতীয় মুছলমানসকল, বিভিন্ন কাৰণত, শিক্ষা আৰু উন্নয়নৰ ক্ষেত্ৰত বহু পিছপৰি আছে বুলি জনসাধাৰনৰ মাজত এক ধাৰণা আছে। কিন্তু এই ধাৰণাৰ বিপৰীতে ভাৰতীয় মুছলমান মহিলাসকলে শিক্ষাৰে নিজকে শক্তিশালী কৰি আগবাঢ়ি গৈছে আৰু বিগত শতিকাত বহুতেই নিজৰ ক্ষেত্ৰখনত পাৰদৰ্শিতা দেখুৱাবলৈ সক্ষম হৈছে। আন্তৰ্জাতিক মহিলা দিৱস হৈছে সেই অগ্ৰগামীসকলক স্মৰণ কৰাৰ আটাইতকৈ উপযুক্ত ক্ষণ। কিয়নো এই দিনটোতে কেৱল কৰ্মৰত মহিলাকে নহয় পুৰুষতান্ত্ৰিক সমাজত বিভিন্ন বাধা নেওচি আগবাঢ়ি গৈছিল। তেনে ৮ গৰাকী মুছলমান অগ্ৰগামী মহিলাৰ বিষয়ে চমুকৈ বৰ্ননা দিয়া হ’ল।
চাবিত্ৰী ভাই ফুলেৰ সৈতে শ্বেইখ
ফাতিমা শ্বেখ: ১৯ শতিকাৰ ভাৰতবৰ্ষত ‘শিক্ষা’কেইটামান বিশেষ সুবিধাপ্ৰাপ্ত শ্ৰেণীত সীমাবদ্ধ আছিল। জাতি, অৰ্থনৈতিক শ্ৰেণী আৰু সামাজিক গাঁথনিয়ে পুৰুষৰ মাজত শিক্ষাৰ সুবিধা নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল যদিও মহিলাৰ বাবে শিক্ষাৰ দুৱাৰ বন্ধ আছিল। সকলো ধৰ্ম, জাতি, শ্ৰেণীৰ মহিলাসকলে পঢ়া-শুনাৰ জ্ঞান আহৰণ কৰাত সামাজিকভাৱে নিষেধাজ্ঞা আৰোপ কৰা হৈছিল। সেই সময়ত ফাতিমা শ্বেখে সাবিত্ৰীবাই ফুলেৰ সৈতে নাৰী পঢ়োৱাৰ সপোন দেখিছিল আৰু ১৮৪০ চনৰ শেষৰ ফালে দেশত মহিলাৰ বাবে প্ৰথমখন আধুনিক বিদ্যালয় প্ৰতিষ্ঠা কৰিছিল। ফাতিমা প্ৰথম মহিলা স্কুল শিক্ষয়িত্ৰী হৈ ভাৰতত মহিলা শিক্ষাৰ পথ প্ৰশস্ত কৰিছিল।
চুলতান জাহান বেগম
চুলতান জাহান বেগম: ভোপালৰ একেৰাহে চতুৰ্থগৰাকী মহিলা ৰজা আছিল চুলতান জাহান বেগম। কুডছিয়া বেগম, চিকন্দৰ বেগম, আৰু শ্বাহজাহান বেগম তেওঁৰ পূৰ্বসূৰী আছিল। চুলতান জাহানে নাৰী মুক্তিৰ প্ৰতি আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিছিল। কেৱল নিজৰ ৰাজ্যত শিক্ষানুষ্ঠান প্ৰতিষ্ঠা কৰাই নহয়, আন ঠাইত মহিলাসকলৰ বাবে শিক্ষানুষ্ঠানৰ বাবেও পুঁজি যোগান ধৰিছিল। জাহানে পৰ্দাৰ বিৰুদ্ধে প্ৰচাৰ চলাইছিল। চুলতান জাহানে বিশ্বাস কৰিছিল যে মহিলাসকলৰ বাবে শিক্ষাই এনে এক পৰিৱেশৰ সৃষ্টি কৰিব য’ত ভৱিষ্যত প্ৰজন্মই নিজৰ অধিকাৰ সাব্যস্ত কৰিব পাৰিব। এগৰাকী পৃষ্ঠপোষক হিচাপে তেওঁ অল ইণ্ডিয়া মুছলিম লেডিজ কনফাৰেন্সত এক বৈপ্লৱিক ভূমিকা পালন কৰিছিল। ইয়াৰ ফলত মহিলা বিদ্যালয় স্থাপন, নাৰী বিৰোধী পৰম্পৰাৰ বিৰুদ্ধে অভিযান, তেওঁলোকক ৰাজনৈতিক ক্ষমতা প্ৰদান কৰা হৈছিল। তেওঁ ১৯২০ চনত আলিগড় মুছলিম বিশ্ববিদ্যালয়ৰ প্ৰথম উপাচাৰ্য আছিল।
ৰছিদ-উন-নিছাৰ নবেলৰ বেটুপাত
ৰছিদ-উন-নিছা: এটা সময় আছিল যেতিয়া মহিলাসকলে পুৰুষলৈ চিঠি লিখিব পাৰে বুলি ভয়ত মহিলাসকলক লিখাৰ কলা শিকিবলৈ দিয়া হোৱা নাছিল। বিখ্যাত নাৰীবাদী কবি কিশ্বৰ নাহিদে লিখিছে, “এগৰাকী নাৰীৰ বাবে লিখা আৰু তাৰ পিছত প্ৰকাশ কৰাটো নিজৰ বাবে এক বৈপ্লৱিক পদক্ষেপ আছিল।” ১৮৯৪ চনত পাটনাত ইছলাহ-উন-নিছা নামৰ এখন উৰ্দু উপন্যাস প্ৰকাশ পোৱাৰ লগে লগে এই বিপ্লৱৰ সৃষ্টি হয়। লেখকৰ ক্ৰেডিটত লিখা আছিল - “চৈয়দ ৱাহিদুদ্দিন খান বাহাদুৰৰ কন্যা আৰু ইমদাদ ইমামৰ ভগ্নী বেৰিষ্টাৰ চুলাইমানৰ মাতৃ।“ লেখিকা এগৰাকী মহিলা আছিল, সেয়েহে তেওঁৰ নাম ল’ব পৰা নাছিল। কাৰণ তেওঁৰ সন্মানৰ ৰক্ষী, সমাজৰ পুৰুষসকলে কিতাপ এখনত লিখা মহিলাৰ নাম সহ্য কৰিব পৰা নাছিল। এই উপন্যাসখনেই আছিল উৰ্দু ভাষাত এগৰাকী মহিলাৰ দ্বাৰা লিখা প্ৰথমখন উপন্যাস। মহিলাগৰাকীৰ নাম ৰছিদ-উন-নিছা। ইছমত চুঘটাই, কোৰৰাটুলাইন হাইদৰ, আৰু ৰছিদ জাহানৰ দৰে নাৰীবাদী লেখিকাক উদযাপন কৰাৰ সময়ত আমি পাহৰিব নালাগে যে ‘বেৰিষ্টাৰ চুলেমানৰ মাতৃ’য়ে আন মহিলাসকলৰ বাবে যুগ যুগ ধৰি চলি অহা কু-সংস্কাৰ নাইকীয়া কৰিবলৈ লিখাবলৈ, প্ৰকাশ কৰিবলৈ আৰু গতানুগতিকতাক প্ৰত্যাহ্বান জনোৱাৰ পথ প্ৰশস্ত কৰিছিল।
মুহাম্মাদী বেগম
মুহাম্মাদী বেগম: ১৮৯৮ চনৰ ১ জুলাইত লাহোৰত তেহজীব-ই-নিছৱান নামৰ এখন উৰ্দুৰ সাপ্তাহিক আলোচনী আৰম্ভ হয়। আলোচনীখনৰ বিনামূলীয়া কপি কেইবাজনো শিক্ষিত লোকলৈ প্ৰেৰণ কৰা হৈছিল, মাথোঁ ইয়াৰ পৰিৱৰ্তে প্ৰত্যুত্তৰত গালি-গালাজেৰে ভৰা চিঠি লাভ কৰিবলৈ। আলোচনীখনে ‘শিক্ষিত’ সমাজৰ ভেটিটোক জোকাৰি গৈছিল। মহিলাসকলক পঢ়া-শুনা কৰিবলৈ দিয়া হ’লেও তেওঁলোকক প্ৰবন্ধ লিখিবলৈ আৰু আলোচনী সম্পাদনা কৰিবলৈ কেনেকৈ অনুমতি দিয়া হ’ল? তেহজীব-ই-নিছৱানৰ সম্পাদনা কৰিছিল চৈয়দা মুহাম্মাদী বেগম নামৰ এগৰাকী মহিলাই। সমাজৰ সন্মানীয় পুৰুষসকলক উচটনি দিবলৈ এইটোৱেই যথেষ্ট কাৰণ আছিল। মুহাম্মাদীৰ পিতৃ চৈয়দ শ্বাফী মহম্মদ ৱাজিৰাবাদ (পাঞ্জাৱ)ৰ এখন বিদ্যালয়ৰ অধ্যক্ষ আছিল আৰু তেওঁক পঢ়া-শুনা, ঘোঁৰা চলোৱা আৰু ক্ৰিকেট শিকাইছিল। প্ৰতিষ্ঠিত ছয়পাত্ৰ আৰু প্ৰকাশক চৈয়দ মুমতাজ আলীৰ সৈতে বিবাহপাশত আবদ্ধ হোৱাৰ পিছত তেওঁ প্ৰকাশনৰ কলা শিকিছিল আৰু বিবাহৰ এবছৰৰ ভিতৰতে আলোচনীখন মুকলি কৰা হৈছিল। এখন আলোচনী সম্পাদনা আৰু প্ৰবন্ধ লিখাৰ উপৰিও মুহাম্মাদীয়ে মহিলাৰ বাবে বিদ্যালয় স্থাপন কৰাৰ লগতে লাহোৰত মহিলাশাসিত এখন বজাৰ মুকলি কৰিছিল।
বেগম হিজাব ইমতিয়াজ আলী
বেগম হিজাব ইমতিয়াজ আলী: ১৯৩৯ চনত বাতৰি কাকতসমূহে লাহোৰৰ বেগম হিজাব ইমতিয়াজ আলীৰ বিষয়ে এটা বাতৰি প্ৰকাশ পাইছিল, কাৰণ তেওঁ ব্ৰিটিছ সাম্ৰাজ্যৰ প্ৰথমগৰাকী মুছলমান মহিলা এয়াৰ পাইলট হিচাপে ‘এ’ অনুজ্ঞাপত্ৰ লাভ কৰিছিল। লেখক আৰু সম্পাদক হিচাপে উৰ্দু পাঠকৰ মাজত হিজাব বেছি পৰিচিত আছিল। তেওঁৰ স্বামী ইমতিয়াজ আলী আছিল এগৰাকী সুপৰিচিত লেখিকা আৰু শাহুৱেক মুহাম্মাদী বেগম ভাৰতৰ প্ৰথম মহিলা সম্পাদিকা। ১৯৩৬ চনত প্ৰগতিশীল পৰিয়ালৰ ধ্বজা ধৰি তেওঁ পাইলট হৈছিল। তেওঁৰ একমাত্ৰ চেলি টাটা, ৰোডাবেহ টাটা (জে আৰ ডি টাটাৰ ভগ্নী), আৰু উৰ্মিলা পাৰিখৰ আগতে ভাৰতীয় মহিলাৰ মাজত এই কৃতিত্ব অৰ্জন কৰাৰ বিপৰীতে বহুতে প্ৰায়ে ভুলকৈ দাবী কৰা ছাৰ্লা থাক্ৰাল প্ৰথমগৰাকী ভাৰতীয় মহিলা পাইলটৰ বিষয়ে পণ্ডিতসকলে একে সময়তে উৰণৰ অনুজ্ঞাপত্ৰ লাভ কৰিছিল।
ফাতমা বেগম
ফাতমা বেগম: ভাৰতত নিৰ্মিত পূৰ্বৰ চলচ্চিত্ৰসমূহত খুব কম সংখ্যক মহিলাই সমাজৰ ভয়ত অভিনয় কৰিবলৈ সাহস কৰা নাছিল। পুৰুষসকলে প্ৰায়ে এখন ছবিত মহিলাচৰিত্ৰত অভিনয় কৰিছিল। এনে সময়তে ফাতমা বেগমে চলচ্চিত্ৰ জগতত প্ৰৱেশ কৰিছিল আৰু বীৰ অভিমন্যু নামৰ মৌন চিনেমাৰ মুখ্য অভিনেত্ৰী হিচাপে অভিনয় কৰিছিল। এগৰাকী অভিলাষী আৰু সাহসী মহিলা ফাতমাই ১৯২৬ চনত নিজৰ প্ৰডাকচন হাউচ ফাতমা ফিল্মছে পুৰুষৰ আধিপত্যক প্ৰত্যাহ্বান জনাইছিল। তেওঁ বুলবুল-ই-পাৰিষ্টান নামৰ ফেণ্টাচি ছবিখনৰ চিত্ৰনাট্য লিখিছিল আৰু ইয়াৰ পৰিচালনাও কৰিছিল। প্ৰথমখন ভাৰতীয় টকী আলম আৰাৰ চাৰি বছৰৰ পিছত প্ৰযোজনা কৰা হৈছিল। য’ত ফাতমাৰ কন্যা জৌবেইদাই মুখ্য মহিলা হিচাপে অভিনয় কৰিছিল। পৰৱৰ্তী চাৰি বছৰত ফাতমাই কেইবাখনো চিনেমা পৰিচালনা কৰিছিল।
গৌহৰ জান
গৌহৰ জান: ১৯০৩ চনৰ এপ্ৰিল মাহত জাৰ্মানীৰ গ্ৰামোফোন কোম্পানী ভাৰতীয় সংগীতৰ বজাৰত প্ৰৱেশ কৰিছিল। তেতিয়ালৈ ভাৰতীয়সকলে গ্ৰাম’ফোন ৰেকৰ্ডৰ প্ৰতি আগ্ৰহী নাছিল। কাৰণ এইবোৰত মাত্ৰ পশ্চিমীয়া সংগীতহে আছিল। কোম্পানীটোৱে এটা বেলেগ ধৰণৰ সংগীতৰ অভিজ্ঞতা প্ৰৱৰ্তন কৰিছিল। এগৰাকী মহিলাই তিনি মিনিটৰ ৰেকৰ্ডিঙত যোগিয়া ৰাগা পৰিবেশন কৰি আছিল। এই অভিলেখে ভাৰতৰ গ্ৰাম’ফোনৰ ভাবমূর্তি সলনি কৰিছিল আৰু ভাৰতীয় সংগীতকো চিৰদিনৰ বাবে সলনি কৰিছিল। গ্ৰাম’ফোনত যি ছোৱালীৰ মাত অনুৰণন হৈছিল, সেইজনী আছিল কলকাতাৰ গৌহৰ জান। তেওঁ ইলেক্ট্ৰ’নিকভাৱে ৰেকৰ্ডিং কৰা প্ৰথমগৰাকী ভাৰতীয় সংগীতজ্ঞ আছিল। এইদৰে তেওঁ বাট মুকলি কৰি দিছিল। যাৰ মাজেৰে পিছলৈ মহম্মদ ৰফি, লতা মংগেশকাৰ, এ আৰ ৰহমান আৰু অন্যান্য দৈত্যই প্ৰৱেশ কৰিছিল।
ফাতিমা বীৱি
ফাতিমা বীৱি: ১৯৮৯ চনৰ ৬ অক্টোবৰত কেৰালাৰ এগৰাকী মহিলাই ভাৰতৰ উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ অন্যতম ন্যায়াধীশ হিচাপে দায়িত্ব গ্ৰহণ কৰিছিল। যি আছিল এক ঐতিহাসিক পৰিঘটনা। প্ৰথমবাৰৰ বাবে এই পুৰুষৰ দুৰ্গটোত এগৰাকী মহিলাই প্ৰৱেশ কৰিছিল। উচ্চতম ন্যায়ালয়ৰ প্ৰথমগৰাকী মহিলা ন্যায়াধীশ হৈ ইতিহাসৰ সৃষ্টি কৰিছিল ফাতিমা বীৱিয়ে। ইতিহাস ৰচনাৰ এই ব্যৱসায়ত তেওঁ নতুন ব্যক্তি নাছিল। ১৯৫০ চনত ভাৰতীয় বাৰ কাউন্সিলৰ পৰীক্ষাত শীৰ্ষস্থান দখল কৰা তেওঁ প্ৰথমগৰাকী মহিলা হিচাপে পৰিগণিত হৈছিল। তেওঁৰ নিযুক্তিক উচ্চ ন্যায়পালিকাৰ মহিলাসকলৰ বাবে “বাট মুকলি কৰা” বুলি তুলনা কৰা হৈছিল।
(চাকুইব চেলিম এজন ইতিহাসবিদ আৰু সাহিত্যিক। এই প্ৰবন্ধটো আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় মহিলা দিৱসৰ লগত সংগতি ৰাখি প্ৰকাশ কৰা হৈছে।)
