আখলাক ‘আহান’
জ্ঞানতাত্ত্বিক দৃষ্টিকোণৰ পৰা ইজৰাইল-ইৰাণৰ সংঘাতৰ শিপা গভীৰ সভ্যতাবাদী প্ৰতিদ্বন্দ্বিতা। বৰ্তমান ই বৃহত্তৰ বিশ্ব শক্তি পৰিৱৰ্তনৰ বাবেও এক মঞ্চ হিচাপে কাম কৰে—বিশেষকৈ পৰম্পৰাগতভাৱে নিম্ন প্ৰফাইল বজাই ৰখা চীনে যদিও এতিয়া সক্ৰিয়ভাৱে (যদিও পৰোক্ষভাৱে) নিজকে পৰৱৰ্তী বিশ্ব মহাশক্তি হিচাপে দাবী কৰাৰ প্ৰতিটো সুযোগ গ্ৰহণ কৰি আছে।
এই যুদ্ধ কেৱল আঞ্চলিক উত্তেজনাৰ কথা নহয়; ই পশ্চিম আৰু পূব উভয় শক্তিৰ নিৰৱ হেতালি খেলাৰ সৈতে জড়িত বিষয়সমূহৰ এক জটিল মিশ্ৰণ প্ৰতিফলিত কৰে। চীনৰ ভূমিকা তুলনামূলকভাৱে নতুন যদিও ই এক উল্লেখযোগ্য কাৰক। পশ্চিম এছিয়া, ইউক্ৰেইন আৰু দক্ষিণ এছিয়াত চলি থকা সংঘাতত নিজৰ কৌশলগত স্থিতিৰ জৰিয়তে চীনক আৰু অন্যান্য পূবৰ শক্তিসমূহক এতিয়া উত্থানশীল শক্তি আৰু আৰু অধিক আত্মবিশ্বাসী হিচাপে দেখা গৈছে।
ফলত আমি হয়তো বিশ্ব ৰাজনীতিৰ এক অস্থায়ী কিন্তু সংজ্ঞায়িত পৰ্যায়ৰ আৰম্ভণিৰ সাক্ষী হৈ আছো—যিটোৱে চীনক আগস্থান দি নতুন বিশ্ব ব্যৱস্থা গঠনৰ সূচনা কৰিব পাৰে। বছৰ বছৰ ধৰি সংগ্ৰাম আৰু ত্যাগৰ অন্তত ইৰাণৰ অৱস্থা এতিয়া শক্তিশালী। ই কেৱল নিজৰ সামৰিক শক্তি প্ৰদৰ্শন কৰাই নহয়, ই পাৰমাণৱিক শক্তি হ’ব পাৰে বুলিও সংকেত দিছে। ইয়াৰ ফলত সমগ্ৰ পশ্চিম এছিয়া অঞ্চলৰ শক্তিৰ ভাৰসাম্য সলনি হ’ব।
যদি ইৰাণে এই পৰ্যায়ত উপনীত হয় তেন্তে ই অঞ্চলটোত আমেৰিকা সমৰ্থিত মিত্ৰ দেশসমূহৰ প্ৰভাৱৰ অন্ত পেলাব পাৰে। ইয়াৰ ফলত ইৰাণক পশ্চিম এছিয়া আৰু মুছলমান বিশ্বৰ মূল নেতা হিচাপেও আত্মপ্ৰকাশ কৰিবলৈ সুবিধা হ’ব—যিটো ভূমিকা ছৌদি আৰব আৰু তুৰস্কই বহুদিনৰ পৰাই আকাংক্ষিত হৈ আহিছে।
প্ৰতিনিধিত্বমূলক ফটো
অৱশ্যে ছৌদি আৰব আৰু তুৰস্ক দুয়োখন দেশেই যেন এতিয়াৰ বাবে হ’লেও এই সুযোগ হেৰুৱাই পেলাইছে। বিশেষকৈ পেলেষ্টাইনৰ বিষয়টোৰ সন্দৰ্ভত তেওঁলোকে দুৰ্বল আৰু অধিক বশৱৰ্তী ভূমিকা পালন কৰিছে আৰু একে স্তৰৰ শক্তি বা স্বাধীনতা দেখুৱাব পৰা নাই। তেওঁলোকৰো ইৰাণৰ দৰেই সামৰিক সামৰ্থ্য থাকিব পাৰে বুলি বিশ্বাস কৰাৰ পিছতো এনে হৈছে।
যুদ্ধৰ পিছৰ জগতখনত বিশ্বৰ মিত্ৰতা স্থানান্তৰিত হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে। চীন আৰু ৰাছিয়াই নতুন শক্তি গোট গঠনৰ ক্ষেত্ৰত আগভাগ লোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে। চীনৰ ক্ৰমবৰ্ধমান সামৰিক শক্তি আৰু প্ৰভাৱৰ প্ৰতি আকৰ্ষিত হৈ সেউজ বিশ্বৰ (বেছিভাগেই মুছলমান দেশ) আৰু অন্যান্য এছিয়ান ৰাষ্ট্ৰৰ বহু দেশেই হয়তো চীন নেতৃত্বাধীন এই গোটত যোগদান কৰিব পাৰে।
আনহাতে ইজৰাইল, ভাৰত, দক্ষিণ কোৰিয়া, জাপান আদি দেশসমূহে পশ্চিমীয়া গোটৰ লগত থাকিব বুলি আশা কৰা হৈছে। অৱশ্যে সেই গোটত তেওঁলোকে হয়তো গৌণ ভূমিকা পালন কৰিব। পশ্চিমৰ পৰা তেওঁলোকৰ সামৰিক সমৰ্থন শক্তিশালী বা নিৰ্ভৰযোগ্য নহ’বও পাৰে, পৰিৱৰ্তিত বিশ্বৰ অগ্ৰাধিকাৰ আৰু অনিশ্চয়তাৰ বাবে।
ইৰাণৰ সৈতে এই সংঘাত কেইবাটাও কাৰণত অনিবাৰ্য হৈ পৰিল: আমেৰিকাৰ দ্বৈত মানদণ্ড, ইজৰাইলৰ প্ৰধানমন্ত্ৰী নেতানিয়াহুৰ আক্ৰমণাত্মক কাৰ্য্য আৰু ইৰাণৰ ওপৰত নিজৰ শক্তি প্ৰমাণ কৰিবলৈ ভূ-ৰাজনৈতিক হেঁচা। অৱশ্যে আন এক দৃষ্টিভংগী আছে— ইৰানে হয়তো এই মুহূৰ্তৰ বাবে অপেক্ষা কৰি আছিল।
সংঘাতৰ বিভীষিকা প্ৰত্যক্ষ কৰিছে সাধাৰণ ৰাইজে
বছৰ বছৰ ধৰি নিজৰ প্ৰক্সি বাহিনী ব্যৱহাৰ কৰি ইজৰাইলক দুৰ্বল আৰু অধিক বিচ্ছিন্ন হোৱাটো চাই থকাৰ পিছত ইৰাণে এইটোক নিজৰ মূল শত্ৰুক আক্ৰমণ কৰাৰ এক নিখুঁত সময় বুলি ভাবে। এই সময় নিৰ্ধাৰণৰ আঁৰৰ দুটা মূল কাৰণ আছে:
ইজৰাইল দুৰ্বল হৈ পৰিছে—আভ্যন্তৰীণভাৱে ক্লান্ত আৰু ক্ৰমান্বয়ে বিচ্ছিন্ন হৈ পৰিছে। আনকি ইয়াৰ বিশ্বব্যাপী সমৰ্থকসকলেও এতিয়া বস্তুগত আৰু নৈতিকভাৱে যুদ্ধাপৰাধৰ ব্যাপক অভিযোগত অভিযুক্ত দেশ এখনক সমৰ্থন কৰি ক্লান্ত হৈ পৰিছে, সমগ্ৰ বিশ্বতে এনে পৰিঘটনা প্ৰদৰ্শিত হৈছে। ইৰাণে দীৰ্ঘম্যাদী ভাবুকি আঁতৰাই পশ্চিমলৈ এক শক্তিশালী বাৰ্তা প্ৰেৰণ কৰিব বিচাৰিছে।
ইৰাণৰ বাবে এইটো এটা সুযোগ পশ্চিমীয়া শক্তিসমূহে জাপি দিয়া অহৰহ হেঁচা আৰু ভয়ক প্ৰতিহত কৰাৰ, আৰু দেখুৱাবলৈ যে ইয়াক আৰু গুণ্ডাগিৰি কৰিব নোৱাৰি।
বিপৰ্যয়ৰ সম্ভাব্য কাৰণসমূহঃ
ইৰাণৰ আভ্যন্তৰীণ স্থিতিশীলতাঃ যদি ইৰাণে এই সংকট সফলতাৰে চম্ভালিব তেন্তে ইয়াৰ বৰ্তমানৰ চৰকাৰে অধিক সমৰ্থন আৰু বৈধতা লাভ কৰাৰ সম্ভাৱনা আছে। শাসন ব্যৱস্থাই নতুন জীৱন লাভ কৰিব, আৰু দেশৰ ভিতৰত বিৰোধীৰ কণ্ঠ আৰু অধিক দুৰ্বল হ’ব বা এফালে ঠেলি দিয়া হ’ব।
শক্তিশালী গোলকীয় মিত্ৰতাঃ ৰাছিয়া, চীন, ইৰাণ, পাকিস্তান, আৰু একেধৰণৰ স্বাৰ্থ থকা আন দেশৰ মাজত নবীকৃত অংশীদাৰিত্ব বৃদ্ধি পাব পাৰে। এই দেশসমূহে ৰাজনৈতিক আৰু অৰ্থনৈতিকভাৱে ওচৰ চাপিব পাৰে, যাৰ ফলত পশ্চিমীয়া বিৰোধী এক শক্তিশালী গোটৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে।
মধ্যপ্ৰাচ্যত যুদ্ধৰ দামামা
মুছলমান বিশ্বত পৰিৱৰ্তনঃ আৰব আৰু মুছলমান সংখ্যাগৰিষ্ঠ দেশসমূহে হয়তো পশ্চিমীয়া হেঁচাক অধিক আত্মবিশ্বাসেৰে প্ৰতিহত কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিব। ইয়াৰ ফলত মুছলমান বিশ্বত এক নতুন ঐক্য বা মুক্তিৰ অনুভূতিৰ সৃষ্টি হ’ব পাৰে। স্বাধীনতাৰ বাবে পেলেষ্টাইনৰ সপোনটো আৰু এখোজ ওচৰ চাপিব পাৰে বুলিও আশা আছে—যদিও মুছলমান দেশসমূহৰ মাজত ঐক্য আৰু পেলেষ্টাইনৰ বাবে ন্যায় দুয়োটা এই পৰ্যায়ত দূৰৈৰ লক্ষ্য হৈয়েই আছে, বৰ্তমানৰ বাস্তৱতকৈ আদৰ্শবাদী আশাৰ দৰেই।
ভাৰতৰ ভূ-ৰাজনৈতিক অৱস্থা বিপদতঃ বৰ্তমান বিশ্বৰ পৰিৱৰ্তনত ভাৰতে আমেৰিকা আৰু ইজৰাইলৰ প্ৰতি শক্তিশালী হেলনীয়া অব্যাহত ৰাখিলে এছিয়াৰ ভূ-ৰাজনীতিত একাষৰীয়া হৈ পৰিব পাৰে। যদি এই ব্লকটোৱে (আমেৰিকা-ইজৰাইল) বিশ্বব্যাপী প্ৰভাৱ হেৰুৱাই পেলায় তেন্তে ভাৰতৰ স্থিতি দুৰ্বল হ’ব পাৰে, আৰু সেয়েহে ভাৰতে নিজৰ বৈদেশিক নীতিৰ দৃষ্টিভংগী পুনৰ চিন্তা আৰু বৈচিত্ৰ্যময় কৰাৰ প্ৰয়োজন।
চীনৰ ক্ৰমবৰ্ধমান চাপঃ এই অঞ্চলত চীন অধিক শক্তিশালী আৰু প্ৰভাৱশালী হৈ পৰিছে। একে সময়তে পশ্চিমীয়া দেশসমূহে ভাৰতৰ কৌশলগত স্বাৰ্থক সুৰক্ষা বা সমৰ্থনৰ বাবে পৰ্যাপ্ত কাম কৰা নাই, যিটো শেহতীয়া পৰিস্থিতিত স্পষ্ট হৈ পৰিছে।
অস্থিৰ আমেৰিকাৰ নীতিঃ আমেৰিকাৰ বিভ্ৰান্তিকৰ আৰু অসামঞ্জস্যপূৰ্ণ নীতিয়ে দেশৰ ভিতৰত আৰু বাহিৰত সমস্যাৰ সৃষ্টি কৰিছে। ইয়াৰ ফলত অধিক ৰাজনৈতিক বিভাজন, বিশৃংখলতা আৰু ইউৰোপ আৰু নাটোৰ দৰে মিত্ৰ দেশসমূহৰ পৰা আস্থা হেৰুৱাব পাৰে। আমেৰিকাই নিজৰ জনসংখ্যাৰ ভিতৰতো ক্ৰমাৎ অসন্তুষ্টিৰ সন্মুখীন হ’ব পাৰে।
প্ৰতিনিধিত্বমূলক ফটো
ইউক্ৰেইন আৰু ইজৰাইলে আটাইতকৈ বেছি ক্ষতিগ্ৰস্ত হ’বঃ এই পৰিৱৰ্তিত বিশ্ব পৰিস্থিতিত ইউক্ৰেইন আৰু ইজৰাইলৰ আটাইতকৈ বেছি ক্ষতি হোৱাৰ সম্ভাৱনা আছে। দুয়োখন দেশৰ চৰম নীতি আৰু নেতৃত্বৰ ব্যৰ্থতাই তেওঁলোকক গভীৰ সংকটৰ মাজলৈ ঠেলি দিছে। বিশেষকৈ বাছাৰ আল আছাদৰ শাসন ব্যৱস্থাৰ অৱনতি আৰু প্ৰক্সি বাহিনী দুৰ্বল হোৱা দেখি ইৰাণে এতিয়া সম্প্ৰসাৰণবাদী উচ্চাকাংক্ষাৰ সীমাবদ্ধতা বুজি পাইছে।
আৰব দেশ আৰু তুৰস্কৰ সৈতে ইয়াৰ প্ৰতিদ্বন্দ্বিতাই আৰু অধিক প্ৰমাণ কৰিছে যে এই প্ৰচেষ্টাসমূহ অস্থায়ী আছিল। ফলত ইৰাণে এতিয়া ঐক্যবদ্ধ মুছলমান সামৰিক মিত্ৰতাৰ আহ্বান জনাইছে— যিটোৰ বাবে ই বহু আগতেই ঠেলি দিব লাগিছিল। কিন্তু আজিৰ বিশ্বব্যাপী পৰিস্থিতিত এনে মিত্ৰতা কেৱল ধৰ্ম বা জাতি-জনগোষ্ঠীৰ ওপৰত ভিত্তি কৰি হ’ব নালাগে। বৰঞ্চ বহল আৰু ব্যৱহাৰিক দৃষ্টিভংগীৰ প্ৰয়োজন।
ইয়াৰ ভিতৰত ৰাছিয়া, এছিয়ান দেশ আৰু আফ্ৰিকান ৰাষ্ট্ৰসমূহৰ মাজত কৌশলগত মিত্ৰতা গঠন কৰি ভাগ-বতৰা কৰা অৰ্থনৈতিক, ভূ-ৰাজনৈতিক আৰু সাংস্কৃতিক স্বাৰ্থ সুৰক্ষিত কৰাটোও অন্তৰ্ভুক্ত।
(লেখক পাৰ্চী আৰু মধ্য এছিয়ান অধ্যয়ন কেন্দ্ৰ, জৱাহৰলাল নেহৰু বিশ্ববিদ্যালয়, নতুন দিল্লীৰ অধ্যাপক আৰু অধ্যক্ষ)
_(1).webp)
